Galeria Sztuki

Doktryna artystyczna zwana realizmem socjalistycznym (socrealizmem) ukształtowana została w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) w latach 1925–1934. Sprowadziła ona kulturę i sztukę do roli narzędzia polityki, ideologii i propagandy.

Definicję socrealizmu sformułował Andriej Aleksandrowicz Żdanow, sekretarz Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików), bliski współpracownik Józefa Stalina. W 1934 roku na pierwszym zjeździe Związku Pisarzy ZSRR ogłosił on, że „socrealizm to styl narodowy w formie i socjalistyczny w treści”. W okresie dyktatorskich rządów Stalina, i w czasach późniejszych, w Związku Radzieckim doktryna ta stała się obowiązująca dla wszelkich form twórczości artystycznej. Socrealizm był ważnym elementem budowania nowych społeczeństw komunistycznych po drugiej wojnie światowej. We wszystkich krajach zależnych od ZSRR stał się także jedyną obowiązującą doktryną artystyczną.

W sztuce socrealistycznej kluczowa była postać ideowego przywódcy. Nie mniej ważnym tematem była budowa socjalizmu, a w przyszłości komunizmu, przedstawianego jako ustrój idealny i szczytowy etap w rozwoju ludzkości. Postęp cywilizacyjny i techniczny traktowano przy tym jako nieodłączny od socjalizmu: traktor, żarówka czy radio stały się symbolami tej ideologii. Socrealizm miał być zrozumiały dla szerokich mas, a dzieło sztuki postrzegano jako ważne i skuteczne narzędzie propagandowe. Jego zadaniem było wychowywać obywateli w duchu ideologii oraz motywować ich do walki, pracy i nauki. Musiało więc być z założenia tendencyjne, ale też przepojone optymizmem i wiarą w zwycięstwo systemu. W zakresie formy i stylu, sztuka socrealistyczna naśladowała wzorce realizmu i akademizmu XIX wieku, trzymała się reguł ustalonych przez te kierunki i nie uznawała samodzielnych poszukiwań twórczych.
Po zakończeniu drugiej wojny światowej Polska znalazła się w strefie wpływów Związku Radzieckiego. Państwo polskie, oficjalnie suwerenne i niepodległe, w rzeczywistości zostało w każdej dziedzinie podporządkowane decyzjom płynącym z Moskwy. Z końcem lat 40. XX wieku, po likwidacji polskiego podziemia niepodległościowego oraz niezależnych partii opozycyjnych, zaczęto wprowadzać w całym kraju system polityczny i gospodarczy na wzór radziecki. W 1949 roku polskiej kulturze została narzucona doktryna realizmu socjalistycznego. Wprowadzono wówczas m.in. centralne administracyjne zarządzanie kulturą, specjalny system nagród i premii, politykę finansowania zamówień artystycznych oraz państwowy monopol w dziedzinie organizacji wystaw. W Polsce socrealizm trwał stosunkowo krótko a coraz głośniejsza krytyka stalinizmu sprawiła, że zaczęto rezygnować z tej doktryny w sztuce. Na Ogólnopolskiej wystawie młodej plastyki pod hasłem „Przeciw wojnie – przeciw faszyzmowi”, zorganizowanej w 1955 roku w warszawskim Arsenale, pokazano też prace, które wyraźnie odchodziły od stylistyki socrealizmu.

Liczne dzieła socrealistyczne, przechowywane w magazynach instytucji podporządkowanych Ministerstwu Kultury i Sztuki, w latach 60. XX wieku zostały przekazane do Centralnej Składnicy Muzealnej, funkcjonującej w Kozłówce w latach 1955–1977. Zgromadzono tu duże zbiory polskiej sztuki z lat 40. i 50. XX wieku, których właścicielem jest obecnie Muzeum Zamoyskich w Kozłówce. Na początku lat 90. XX wieku w kozłowieckim muzeum zorganizowane zostały dwie wystawy czasowe, prezentujące wybrane prace z tych zbiorów.
W 1994 roku w Kozłówce otwarto pierwszą w Polsce i w Europie galerię, prezentującą dzieła polskiego socrealizmu oraz oficjalną sztukę PRL-u, która, choć odmienna stylowo, była jego ideową kontynuacją.

Obiekty pogrupowano w zaaranżowanych strefach, według zagadnień zalecanych artystom. Wśród preferowanych tematów były tradycje ruchu rewolucyjnego, sojusz polsko-radziecki czy etos pracy. Znalazły się tu więc wizerunki ideologów komunizmu, polityków i funkcjonariuszy partyjnych, portrety przodowników pracy i nauki oraz sceny rodzajowe. Przedstawione zostały m.in. przemiany społeczne w mieście i na wsi, walka z analfabetyzmem, elektryfikacja wsi, mechanizacja rolnictwa, inwestycje i budowy przemysłowe, dostęp do edukacji, kultury i sztuki, rodzina i życie codzienne.

Trzon muzealnej kolekcji sztuki socrealistycznej stanowią dzieła znanych i cenionych artystów polskich, m.in. Tymona Niesiołowskiego, Konrada Winklera, Ludomira Ślendzińskiego, Vlastimila Hoffmana, Aliny Szapocznikow, Magdaleny Więcek, Ludwiki Nitschowej, Adama Smolany, Mariana Wnuka. Cały zbiór liczy obecnie prawie dwa i pół tysiąca różnorodnych artystycznie dzieł sztuki, wykonanych przez ponad siedmiuset malarzy, rysowników, grafików i rzeźbiarzy. Około 10% zgromadzonych prac eksponowanych jest obecnie w Galerii Sztuki Socrealizmu. Ważnym narzędziem propagandy komunistycznej były też plakaty, o tematyce politycznej, społecznej i kulturalnej. W kozłowieckiej kolekcji znajduje się około 100 plakatów z tego okresu. Prezentują one wysoki poziom artystyczny, ich autorami byli wybitni twórcy, m.in.: Henryk Tomaszewski, Józef Mroszczak, Tadeusz Trepkowski, Eryk Lipiński, Roman Cieślewicz, Waldemar Świerzy, Walerian Borowczyk, Wojciech Zamecznik, Julian Pałka, Wiktor Górka, późniejsi czołowi przedstawiciele tzw. polskiej szkoły plakatu, powstałej w latach 60. XX wieku.

W Galerii Sztuki Socrealizmu wyeksponowana została również interesująca kolekcja oficjalnych polskich powojennych monet i banknotów, będących w obiegu w latach 1944–1997. Zwiedzaniu galerii towarzyszy montaż słowno-muzyczny, zawierający charakterystyczne teksty i utwory muzyczne z tego okresu, a wybrane fragmenty Polskiej Kroniki Filmowej z lat 40. i 50. XX wieku, udostępnione przez Filmotekę Narodową, są przykładem tendencyjnego informowania o ówczesnych wydarzeniach politycznych, społecznych, gospodarczych, sportowych czy kulturalnych. Mechanizmy funkcjonowania systemu oraz jego liczne paradoksy ukazuje film „Ballada o prawdziwym kłamstwie", z 2007 roku, w reżyserii Andrzeja Trzosa Rastawieckiego, udostępniony przez Video Studio Gdańsk.

Pokaz uzupełnia plenerowa ekspozycja pomników z okresu PRL-u, prezentująca monumenty z różnych miejsc w Polsce. Wśród pomników działaczy komunistycznych znajdziemy m.in. Włodzimierza Lenina z Poronina (Dymitr Szwarc, 1950), Juliana Marchlewskiego z Włocławka (Stanisław Horno-Popławski, 1962), Bolesława Bieruta z Lublina (Bronisław Kubica, 1979), Karola Świerczewskiego z Warszawy (Alfons Karny, 1979). Wszystkie opatrzone zostały tablicami z informacjami biograficznymi i opisem ich działalności politycznej.

Galeria Sztuki Socrealizmu pokazuje, w jaki sposób komunistyczna władza, wykorzystując wszelkie możliwości propagandowe, kształtowała światopogląd obywateli Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i podporządkowywała ich systemowi. Ekspozycja pełni rolę edukacyjną i ostrzega przed wielkim zagrożeniem, jakim jest każdy system totalitarny.