Maszyna do pisania

W gabinecie hrabiego Adama na szafce pomiędzy oknami, w otoczeniu fotografii, znajduje się maszyna do pisania wyprodukowana przez amerykańską firmę Underwood Typewrite Company. Jest to maszyna walizkowa, która składa się ze stalowej obudowy, która decyduje o jej kształcie, wózka (ruchomej części, która przesuwała się po wprowadzeniu kolejnego znaku) z podziałką ze skalą, wałka o długości 24 cm oraz klawiatury z 42 klawiszami. W klawiaturze było także 6 klawiszy funkcyjnych – cofak, dwa zmienniki (na wielkie litery), trzymak przy prawym zmienniku, klawisz tabulatora (wózka), klawisz zmiany wysokości podnoszenia taśmy barwiącej oraz odstępnik. Z przodu maszyny widnieje napis UNDERWOOD, a z tyłu u dołu w języku angielskim daty przyznania patentów. Urządzenie ma 23 cm długości oraz 38 cm szerokości. Nie wiemy, kiedy dokładnie maszyna pojawiła się w kozłowieckim pałacu. Możemy przyjąć, że pomiędzy latami 1899 a 1915, ponieważ w tym przedziale czasowym przyznano firmie Underwood patenty.

Historia maszyny do pisania sięga 1714 roku. To właśnie wtedy brytyjski inżynier Henry Mill otrzymał patent na urządzenie, które drukowałoby litery z taką samą dokładnością jak drukarnia. W 1867 roku Charles Latham Sholes, we współpracy z Carlosem Gliddenem i Samuelem Willardem Soulem, stworzył maszynę do pisania z pedałem oraz klawiaturą z klawiszami przypominającymi klawisze fortepianu. Rok później, po udoskonaleniu mechanizmu, otrzymał patent. Od 1873 roku maszynę Sholesa produkowała fabryka Remington. Ta amerykańska firma (działająca do dnia dzisiejszego) zajmowała się produkcją broni, ale wraz z zakończeniem wojny secesyjnej (1861–1865) i zmniejszonym zapotrzebowaniem na broń rozszerzyła działalność o produkcję maszyn do szycia, a następnie maszyn do pisania. Wynalazek Sholesa cieszył się dość dużą popularnością, głównie ze względu na swoją praktyczność. Zastosowano w nim układ klawiatury QWERTY. We wcześniejszych typach maszyn do pisania litery układano alfabetycznie, a zgrupowane w czterech rzędach klawisze naciskane zbyt szybko, zakleszczały się. Problem rozwiązał układ QWERTY. Litery rozmieszczono tak, aby te występujące w języku angielskim najczęściej po sobie – nie były zbyt blisko. Maszyna Sholesa miała pewien mankament – podczas pisania nie widziało się tekstu. Problem ten rozwiązał w 1890 roku Herman L. Wagner, który po prostu odwrócił wałek z kartką. Prawa do jego wynalazku kupiła firma Underwood, która do tamtego momentu zajmowała się handlem papierem i rozprowadzaniem maszyn Remingtona. Produkcja rozpoczęła się pięć lat później.

Początkowo maszyny do pisania były kosztowną inwestycją. Model Ideal nr 2 (Sholes i Glidden/ Remington) z 1897 roku kosztował 82,50 dolara, a za maszynę Hammonda pod koniec XIX w. trzeba było zapłacić ok. 100 dolarów. Pomimo to już pod koniec XIX wieku istniało kilka firm oferujących różnorodne modele. W reklamach podkreślano takie zalety jak szybkość pisania, możliwość przenoszenia, trwałość, niską cenę oraz otrzymywanie kilku identycznych kopii tekstu, np. pism urzędowych. Produkcja maszyn do pisania rozwijała się dynamicznie dzięki rynkowi zbytu. Urządzeniem zainteresowali się właściciele i pracownicy biur i urzędów, ponieważ przyśpieszała pracę. Powstawały także nowe miejsca pracy dla kobiet maszynistek, choć w pierwszych konkursach maszynopisania zwyciężali także mężczyźni. Początkowo osoby piszące na maszynie określano też mianem typewritera. Powstały nowe standardy i terminologia, które były oparte na najbardziej popularnych lub przydatnych rozwiązaniach.

Maszyny do pisania cieszyły się popularnością również wśród pisarzy. Urządzenia znacznie skracały cały proces twórczy, a niektóre z nich pozwalały także cofnąć się w dowolnym miejscu i poprawić błędy. Jednym z pierwszych autorów, który pisał swoje utwory na maszynie, był Mark Twain. To na zakupionej w 1876 r. w Bostonie, za 125 dolarów, maszynie Twain tworzył swoje powieści, w tym Przygody Tomka Sawyera. Wśród pisarzy europejskich pierwszy maszyny do pisania używał Lew Tołstoj (lata 80. XIX w.). Często zdarzało się, że rywalizujący ze sobą autorzy używali produktów konkurencyjnych firm. Tak było w przypadku Williama Faulknera i Ernesta Hemingwaya. Pierwszy z nich swoje dzieła (m.in. Wściekłość i wrzask czy Absalomie, Absalomie) pisał na maszynie Underwood 5, czyli najsłynniejszym modelu tej filmy, podczas gdy drugi używał produktu firmy Remington.

W Polsce maszyny do pisania dostępne były od końca XIX wieku. W Warszawie można było je nabyć m.in. w sklepie rodziny Braunów czy w sklepie firmy braci Gerlach, który znajdował się w kamienicy przy ulicy Czystej 4. Gustaw i Emil Gerlachowie prowadzili także przedstawicielstwo wspomnianej już wcześniej firmy Underwood. Jednym z pierwszych użytkowników maszyny do pisania w Polsce był Bolesław Prus. Pisarz stał się jej właścicielem w grudniu 1897 r. i używał przez kolejnych 15 lat swojego życia. Jak ważną rolę maszyna do pisania odgrywała w jego życiu, pokazuje zapis w testamencie sporządzonym 12 czerwca 1908 r.: Meble i ruchomości, w tej liczbie maszyna do pisania, dary w naturze itp. zapisuję mojej Żonie.[1]

Pierwszą polską maszynę do pisania skonstruował Władysław Paciorkiewicz. W 1903 r. zbudował on kieszonkową wersję tego urządzenia i wystąpił o jego opatentowanie. Trzy lata później opatentował model maszyny do pisania Merkur, który posiadał 28 klawiszy o 84 znakach. W kolejnych latach powstały modele Phonix (1908) i Pacior (1921). W 1921 r. w Bydgoszczy Paciorkiewicz uruchomił pierwszą polską wytwórnię maszyn do pisania.

W kolejnych latach zarówno w Polsce, jak i na świecie powstawały nowe modele maszyn do pisania, m.in. maszyny elektryczne czy maszyny walizkowe. Urządzenia nadal cieszyły się popularnością wśród autorów. W 1933 r. 12-letni wówczas Stanisław Lem otrzymał od ojca maszynę do pisania firmy Underwood, z którą się nie rozstawał. W 1952 r. Ian Fleming, autor przygód słynnego agenta 007, zamówił maszynę o nazwie Royal Quiet de Luxe, która była pozłacana. Po jego śmierci, w maju 1995 roku, sprzedano ją na aukcji w londyńskim Christie’s za 56 tysięcy funtów, wówczas była to równowartość prawie 90 tysięcy dolarów. Laureat Literackiej Nagrody Nobla Isaak Bashevis Singer twierdził, że urządzenie firmy Underwood jest współtwórczynią jego dzieł i ich pierwszym krytykiem. Opowiadał, że jeśli maszynie nie podoba się jakaś historia, odmawia współpracy i dopiero kiedy wpada na lepszy pomysł, sama się naprawia. Ostatecznie maszyny do pisania zostały wyparte przez komputery posiadające edytory i procesory tekstu oraz drukarki. Ostatnia fabryka maszyn do pisania została zamknięta w 2011 r. w Indiach.

Bibliografia:

1. https://nmt.waw.pl/zbiory/maszyna-do-pisania-underwood/
2. https://bydgoszcz.tvp.pl/66222571/pierwsza-polska-maszyna-do-pisania-powstala-w-bydgoszczy
3. https://nieruchomosci.infor.pl/projektowanie-wnetrz/697736,Maszyny-do-pisania-Wszystko-co-warto-o-nich-wiedziec.html
4. A. Grabowska-Kuniczuk, M. Parnowska, Bolesława Prusa ,, zabawa’’ w pisanie na maszynie- narzędzie, autor, tekst , [w] Napis, nr XXI, 2015
5. https://www.weranda.pl/sztuka-zycia/kolekcje/historia-maszyny-do-pisania

Podpisy do fotografii:

1. Maszyna do pisania firmy Underwood, 1899–1915, MZK/V/281
2. Maszyna do pisania firmy Underwood, 1899–1915, MZK/V/281
3. Spis patentów przyznanych firmie Underwood, znajdujący się na tyle maszyny do pisania