Makieta pomnika Gloria Victis w Galerii Sztuki

(…) to już spokój. Koniec. Po wszystkim. Dwieście tysięcy ludzi leży pod gruzami. Razem z Warszawą.

Miron Białoszewski

Powstanie Warszawskie, które wybuchło 1 sierpnia 1944 roku, trwało 63 dni. Po ponad dwóch miesiącach walk 2 października Armia Krajowa przerwała działania zbrojne. Do Niemców wysłano emisariuszy w celu wynegocjowania warunków kapitulacji powstańców. Oficjalne zawieszenie broni podpisano tuż po północy 3 października. Ostatnie oddziały powstańcze opuściły Warszawę 5 października. 

Żołnierze oraz rodziny żołnierzy zgrupowania „Radosław” – oddziału Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej Armii Krajowej (Kedywu), jako pierwsi na Powązkach grzebali zmarłych powstańców w zbiorowych kwaterach i to oni byli inicjatorami upamiętnienia poległych. W wyniku zorganizowanego w lutym 1946 roku konkursu, spośród kilkunastu projektów, do realizacji wybrano projekt autorstwa Heleny Kłosiewicz, ps. Monika”, łączniczki i sanitariuszki z batalionu „Łukasiński”. Pomnik został uroczyście odsłonięty i poświęcony przez kapelana Cmentarza Wojskowego księdza Mieczysława Żemralskiego 1 sierpnia 1946 roku, w drugą rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego. 

Pomnik Gloria Victis (łac. „chwała zwyciężonym”) nawiązuje swoją nazwą do noweli Elizy Orzeszkowej. Autorka porusza w nim problematykę powstania styczniowego, dowodząc, iż niezależnie od wyniku starć, walczącym o wyzwolenie ojczyzny należy się szacunek. Dla bohaterów tego utworu patriotyzm jest wartością najwyższą, za którą gotowi są oddać własne życie.

Wysoki obelisk, o podstawie graniastosłupa, jest wykonany z czarnego granitu i został posadowiony na szerokim cokole. Na ścianie czołowej wyryto znak najwyższego polskiego odznaczenia wojskowego – Orderu Wojennego Virtuti Militari, oraz łacińską sentencję Gloria Victis. Na ścianie lewej znajdują się daty „1939–1945” oraz znak Polski Walczącej. Na ścianie prawej zaś napis Żołnierzom Armii Krajowej poległym w walkach o wolność. Tylną ścianę zdobi napis Powstanie Warszawskie wraz z datami: 1.VIII–2.X.1944 otoczonymi wieńcem laurowym. Monument zwieńczony jest urną, na której, z każdej jej stron, umieszczone są płaskorzeźby orła. W 1958 roku pomnik przeszedł gruntowną renowację. W jej wyniku w narożnikach ustawiono bloki wykonane z różowego marmuru ze znakami Polski Walczącej, wymieniono wówczas również urnę. Rokrocznie, 1 sierpnia, przy tym pomniku mają miejsce uroczystości rocznicowe z udziałem przedstawicieli najwyższych władz państwowych, kombatantów i mieszkańców Warszawy. 

Obok monumentu w 1994 roku został wzniesiony pomnik-grobowiec upamiętniający Komendantów Armii Krajowej: Stefana Roweckiego „Grota”, Tadeusza Komorowskiego „Bora”, Leopolda Okulickiego „Niedźwiadka” oraz dowódcę Służby Zwycięstwu Polsce, generała Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza „Torwida”.

Miniaturowa makieta pomnika „Gloria Victis”, prezentowana obecnie w Galerii Sztuki, została przekazana do Muzeum Zamoyskich w Kozłówce w 2019 roku przez Państwowe Muzeum na Majdanku. Jest częścią kolekcji makiet pomników, eksponowanych w latach  60. i 70. XX wieku na wystawach w całej Polsce, organizowanych przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa.

Bibliografia

• Sawicki J.Z . Pomnik jako pole bitwy, „Roczniki Nauk Społecznych” 2015 7(43), nr 3, 92–93.
• Warszawa walczy 1939–1945. Leksykon, red. K. Komorowski, Warszawa 2014, s. 335, 645.
• Żemralska K., Chwała Zwyciężonym, „Kombatant” 2010, nr 7–8 (235-236), s. 4–5.
• https://www.1944.pl/artykul/muzeum-powstania-warszawskiego-przejelo-opiek,5228.html