Rajmund Pietkiewicz, „Komunardzi żegnają Dąbrowskiego na Placu Bastylii”

Zaprezentowana kompozycja historyczna przenosi widza do rewolucyjnych wydarzeń z czasów Komuny Paryskiej. Temat obrazu związany jest bezpośrednio ze śmiercią i pogrzebem Jarosława Dąbrowskiego, uczestnika walk oraz jednego z dowódców wojsk rewolucyjnego Paryża. Wydarzenia te miały miejsce 23 maja 1871 roku. Przedstawiona scena została namalowana dokładnie według fragmentu opisu zawartego w książce francuskiego historyka i pisarza Prospera Oliviera Lissagaray „Historia Komuny” (pierwsze wydanie w Polsce – Warszawa 1951): „Po drodze, na Placu Bastylii, rozegrała się wzruszająca scena. Sfederowani z barykad stojących na placu zatrzymali kondukt i złożyli ciało u stóp Kolumny Lipcowej. Ludzie z płonącymi żagwiami w ręku stanęli wokół, tworząc jak gdyby kaplicę z ogni; sfederowani podchodzili kolejno, aby złożyć pocałunek na czole generała. Podczas tej defilady bębny biły werbel”.

Obraz ten warszawskiej publiczności po raz pierwszy pokazany został na II Ogólnopolskiej Wystawie Plastyki, zorganizowanej na przełomie 1951 i 1952 roku w Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych (obecnie ZACHĘTA – Narodowa Galeria Sztuki) w Warszawie. W 1962 roku płótno zostało przekazane do Centralnej Składnicy Muzealnej Ministerstwa Kultury i Sztuki w Kozłówce.

Ze wstępu do wspomnianej powyżej publikacji Prospera Oliviera Lissagaray można zacytować inny interesujący fragment: „Na rok 1951 przypada osiemdziesiąta rocznica Komuny Paryskiej. To osiemdziesiąt lat temu proletariat, stanowiący dotychczas w wojnach społecznych jedynie, jak pisze Stalin, siłę roboczą rewolucji burżuazyjnych – oszukiwany, rozbrajany po osiągnięciu przez burżuazję swych celów, masakrowany, jeśli ośmielił się nadto czegoś jeszcze dla siebie żądać – wystąpił w osobach robotników paryskich jako jej świadomy przeciwnik i rywal do walki o hegemonię nad podstawowymi, pracującymi masami narodu, do walki o rolę przewodnika w społeczeństwie – o własne państwo, o własną władzę – dyktaturę proletariatu – o zapoczątkowanie przebudowy świata na proletariacki, socjalistyczny ład.”

Po zakończeniu II wojny światowej i przejęciu władzy przez komunistów rozpoczęły się, zakrojone na szeroką skalę, działania mające na celu zaprowadzenie nowej rzeczywistości społeczno-politycznej w Polsce. Jednym z elementów tych zaplanowanych działań było również budowanie nowej, postępowej tożsamości historycznej kraju i narodu, opartej na bojownikach walki „o wolność waszą i naszą”. Z bogatej historii wyszukane zostały mało znane lub zapomniane postacie „bohaterów nowych czasów”, wywodzące się przede wszystkim z mas ludowych i robotniczych lub w ich imieniu walczące. Dla podbudowania tych nowych treści powstawały różnego rodzaju utwory literackie, muzyczne, filmowe i teatralne, bardzo często o charakterze propagandowym. Tę postępową wizję nowej historii opiewała także plastyka polska, poświęcając tym tematom wiele dzieł sztuki.

Wykorzystując nasze bogate muzealne zbiory powojennej sztuki polskiej, chcemy zaprezentować jedną z bardziej znanych postaci polskiego i europejskiego ruchu niepodległościowo-rewolucyjnego w XIX wieku – Jarosława Dąbrowskiego.

Jednym z głównych bohaterów rewolucyjnego zrywu mieszkańców Paryża w 1871 roku był Polak, Jarosław Dąbrowski herbu Radwan. Urodził się w 1836 roku w Żytomierzu na Ukrainie. Naukę, rozpoczętą w carskim Korpusie Kadetów w Brześciu Litewskim, kontynuował w Petersburgu. Służbę wojskową odbył w armii carskiej, walcząc m.in. z Czerkiesami w górach Kaukazu. Po studiach w Mikołajewskiej Akademii Sztabu Generalnego w Petersburgu otrzymał stopień oficerski. W maju 1862 roku dostał przydział do 6. dywizji piechoty stacjonującej w Warszawie. Przyjazd do Polski zaważył na jego dalszych losach.

Dąbrowski aktywnie uczestniczył w konspiracji warszawskiej przed wybuchem powstania styczniowego. Szybko stał się jedną z bardziej wpływowych postaci „stronnictwa czerwonych”, radykalnej politycznej frakcji ówczesnego polskiego ruchu niepodległościowego. W swoich pomysłach i metodach działaniach wzorował się na włoskim rewolucjoniście Giuseppe Garibaldim. Działając pod pseudonimem „Łokietek”, był członkiem Komitetu Miejskiego oraz organizatorem Komitetu Centralnego Narodowego, struktury mającej pełnić funkcję polskiego rządu podziemnego. Po wykryciu spisku przez władze carskie w sierpniu 1862 roku, Dąbrowski dwa lata był więziony w słynnym X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. W listopadzie 1864 roku skazany został na 15 lat katorgi. Uciekł z drogi na zesłanie i przedostał się do Francji, gdzie przebywał do końca swego życia. W 1871 roku, w czasie wojny francusko-pruskiej, dowodził m.in. 11 Legionem Gwardii Narodowej, bronił przeprawy przez Sekwanę w Neuilly. Podczas Komuny Paryskiej, obok Walerego Wróblewskiego, był jednym z nielicznych oficerów posiadających wyższe kwalifikacje wojskowe, którzy przeszli na stronę rewolucjonistów. 5 maja 1871 roku został mianowany naczelnym dowódcą oddziałów wojskowych Komuny. Zginął postrzelony śmiertelnie 23 maja 1871 roku na barykadzie przy ul. Myrha, prowadząc do ataku oddziały komunardów.

Jerzy Zdrada w książce „Jarosław Dąbrowski” (Kraków 1973) pisał: „W chwili śmierci Jarosław Dąbrowski miał niespełna 35 lat, które przeżył, nawet jak na owe burzliwe czasy, niezwykle intensywnie. Spośród działaczy niepodległościowych epoki powstania styczniowego wyróżniały go dążenia, a zwłaszcza czyny. Był człowiekiem wielkich, a nawet wybitnych zdolności, które szły w parze z romantyczną fantazją, przedsiębiorczością, niepospolitą energią i konsekwencją w dążeniu do wytkniętego celu: walki o niepodległość narodową. […] Śmierć na barykadzie Komuny Paryskiej uczyniła z niego symbol męstwa i poświęcenia w obronie rewolucji. […] Takim też przeszedł do literatury i tradycji narodowej.”

Jarosław Dąbrowski, jako żołnierz i polityk, wykreowany został przez środowiska lewicowe w XX wieku na wybitnego rewolucjonistę i bohatera walk o sprawiedliwość społeczną. Z racji swych dosyć radykalnych poglądów i aktywnej działalności na arenie międzynarodowej, stał się swego rodzaju ikoną internacjonalistycznej walki „Za Wolność Waszą i Naszą”. Stawiany był za wzór do naśladowania dla „postępowej części ludzkości”, a jego imię i nazwisko było wielokrotnie wykorzystywane, także dla potrzeb propagandowych.

Najbardziej znanym tego przykładem była nazwana jego imieniem XIII Brygada Międzynarodowa, w skład której wchodził polski batalion im . Jarosława Dąbrowskiego walczący po stronie wojsk republikańskich w czasie wojny hiszpańskiej 1936–1939. W jego skład wchodzili polscy emigranci polityczni, nazywani potocznie „Dąbrowszczakami”. Imieniem Jarosława Dąbrowskiego nazwanych zostało po II wojnie światowej wiele ulic i placów, a także szkół i instytucji na terenie Polski i poza jej granicami. Do dzisiejszego dnia jest on patronem jednej z najbardziej prestiżowych wyższych uczelni wojskowych w Polsce, Wojskowej Akademii Technicznej im. Jarosława Dąbrowskiego w Warszawie. Polskiemu bohaterowi Komuny Paryskiej poświęcony został film fabularny z 1976 roku, zatytułowany „Jarosław Dąbrowski”. Jego reżyserem był Bohdan Poręba, zaś główna rola powierzona została Zygmuntowi Malanowiczowi. W okresie PRL-u wizerunek Jarosława Dąbrowskiego znalazł się m.in. także na banknocie emisyjnym dwustuzłotowym, w oficjalnym obiegu w latach 1986–1996.

Autorem nocnej sceny rozgrywającej się na Placu Bastylii jest Rajmund Pietkiewicz. Urodził się w Wilnie w 1920 roku, zmarł w Sopocie w 2013 roku. Uczęszczał do Pomorskiej Szkoły Sztuk Pięknych Wacława Szczeblewskiego w Gdyni. W latach 1939–1941 studiował na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Wileńskiego w Wilnie (dawny Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie). Po zakończeniu II wojny światowej, w latach 1945–1950 ponowił studia artystyczne w Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Pięknych w Gdańsku, z którą następnie związał się zawodowo do 1980 roku. Prowadził tam m.in. jedną z międzywydziałowych pracowni rysunku wieczornego, następnie jedną z pracowni malarstwa, a od roku 1968 Katedrę Malarstwa i Rysunku. Dodatkowo, w latach 1965–1969, powołany został na stanowisko rektora tejże szkoły (w 1996 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych w Gdańsku). Rajmund Pietkiewicz zajmował się przede wszystkim malarstwem oraz grafiką artystyczną. Swoją działalność artystyczną i wystawienniczą rozpoczął w 1950 roku. Wystawiał swoje prace na najważniejszych wystawach plastyki polskiej drugiej połowy XX wieku. W jego dorobku można znaleźć przynajmniej siedem indywidualnych wystaw krajowych. Nazwisko artysty spotkać można także w wystawach organizowanych za granicą, m.in. w słynnym Biennale w São Paulo w Brazylii w 1963 roku.

Ignacy Witz w publikacji „Plastycy Wybrzeża” (Gdańsk 1969), podsumowując twórczość Rajmunda Pietkiewicza, napisał: „ …pozostaje zawsze wierny przedstawiającej koncepcji malarstwa. […] Jego światło i przestrzeń, wszystkie układy kompozycyjne, każda barwa i zarys podporządkowane zostają działaniu fantazji, presji wyobraźni nie tylko improwizatorskiej, lecz również posiadającej w sobie oryginalność i odwagę nieczęsto spotykanej miary.”

W muzealnych zbiorach sztuki współczesnej znajduje się jeszcze inna praca tego artysty. Płótno, zatytułowane „Pakt Pokoju”, przedstawia jeden z najważniejszych tematów powojennej propagandy komunistycznej – sojusz ze Związkiem Radzieckim. Kompozycja wykonana według reguł socrealizmu, jest przykładem wczesnej twórczości artysty, która naznaczona była politycznym dogmatem, narzuconej w 1. połowie lat 50. XX wieku, politycznej poprawności w polskiej plastyce.

Podpisy:
1. Rajmund Pietkiewicz, „Komunardzi żegnają Dąbrowskiego na Placu Bastylii”, ok. 1951, olej, płótno, wymiary 109 x 141 cm, nr inw. MPK/SW/280
2. Jerzy Mierzejewski, „Dąbrowski na czele Komuny Paryskiej”, ok. 1950; olej, płótno, wymiary 159 x 205 cm; nr. inw. MPK/SW/1333
3. Zakład fotograficzny Pierre Petit w Paryżu, Jarosław Dąbrowski, ok. 1871, fotografia w sepii, papier fotograficzny naklejony na karton; wymiary 10,1 x 6,3 cm; nr. inw. MPK/F/1598
4. Zygmunt Łopuszyński, „Śmierć generała Dąbrowskiego”, 1951, olej, płótno; wymiary 134 x 200 cm; nr, inw. MPK/SW/851
5. Andrzej Heidrich (autor projektu), Barbara Szymańska-Kowalska (ryt płyty), Państwowa Wytwórnia Papierów Własnościowych (druk), Polski banknot 200 złotowy, 1988; nr inw. MPK/SW/2239
6. Rajmund Pietkiewicz, Pakt Pokoju, ok. 1950, olej, płótno, wymiary 110 x 115 cm; nr inw. MPK/SW/914