Uratowany z Dachau

„Boże, jeżeli taka jest wola Twoja: wybaw mnie z niewoli!”
z modlitewnika Aleksandra Leszka Zamoyskiego, Dachau, maj 1942
 

Aleksander Leszek Zamoyski (1898–1961), ostatni właściciel dóbr kozłowieckich, 7 marca 1941 roku został aresztowany przez gestapo za działalność konspiracyjną. Osadzony w więzieniu na Zamku Lubelskim poddany był brutalnemu śledztwu. 24 maja 1941 roku zesłano go do obozu koncentracyjnego Auschwitz. W listopadzie 1941 roku przeniesiony został do obozu koncentracyjnego Dachau, gdzie przez osiemnaście miesięcy przetrzymywany był, z wyrokiem śmierci, w odosobnieniu i na zmniejszonej racji żywnościowej. Około połowy 1943 roku sytuacja Aleksandra Zamoyskiego zmieniła się, dzięki interwencji fińskiego marszałka Carla Gustawa Mannerheima, wieloletniego przyjaciela rodziny Zamoyskich. Aleksandrowi zawieszono wyrok śmierci i nadano status więźnia specjalnego (honorowego).
 

Ostatnie dni II wojny światowej, koniec kwietnia 1945 roku. Aleksander Zamoyski, więzień KL Dachau razem z grupą 141 więźniów specjalnych z różnych obozów koncentracyjnych, zostaje wywieziony do odległej alpejskiej wioski  w Dolomitach, w południowym Tyrolu. Transport odbywa się w trzech turach – 17 kwietnia, 24 kwietnia i 26 kwietnia. Więźniowie pochodzą z 17 krajów, są wśród nich m.in. członkowie byłych rządów Francji, Węgier, Grecji, Austrii, wyżsi rangą wojskowi, arystokraci, duchowieństwo, przemysłowcy, dyplomaci oraz krewni, w tym kobiety i dzieci, osób zamieszanych w spisek mający na celu zabicie Hitlera w lipcu 1944 roku. Mieli być oni zakładnikami Himmlera i innych przywódców SS, którzy planowali – mając taki argument w ręku – negocjować z zachodnimi aliantami zawieszenie broni. Zakładnicy znajdowali się pod strażą oddziału SS, którego dowódca posiadał rozkaz, zgodnie z którym więźniów nie wolno było oddać żywych w ręce wojsk alianckich. Transport trafił najpierw do obozu Reichenau w Innsbrucku, a następnie do wioski Niederdorf, gdzie zorganizowano prowizoryczne zakwaterowanie dla więźniów. W niedzielę 29 kwietnia jednemu z zakładników, majorowi von Bonin (aresztowany przez Gestapo w styczniu 1945 r. za wycofanie się z Warszawy podczas sowieckiej ofensywy i uwięziony w obozie koncentracyjnym Flossenbürg, a następnie w obozie koncentracyjnym Dachau), udało się telefonicznie poinformować dowództwo Wehrmachtu w północnych Włoszech o sytuacji uwięzionych. 30 kwietnia grupa żołnierzy Wehrmachtu pod dowództwem kapitana Wicharda von Alvenslebena uwolniła zakładników z rąk SS i przejęła nad nimi opiekę. Umieszczeni zostali w hotelu „Pragser Wildsee”, tuż przy najpiękniejszym górskim jeziorze w Dolomitach, na wysokości 1496 metrów. Uwolnieni więźniowie ulokowani zostali w pokojach. Z zachowanej listy hotelowej wynika, że Aleksander Zamoyski zajął pokój nr 320 wraz z dwoma innymi Polakami – Janem Iżyckim i Stanisławem Jensenem, pilotami RAF-u (http://www.mythoselser.de). W piątek, 4 maja, wczesnym rankiem, dwa dni po częściowej kapitulacji Niemiec, formacja amerykańskich żołnierzy z 2. Batalionu 339. Pułku Piechoty 85. Dywizji 5. Armii USA pod dowództwem kapitana Johna Atwella przybyła nad jezioro. Pierwszym krokiem było rozbrojenie żołnierzy niemieckich, którzy musieli pójść do niewoli. 5 maja w Niederdorf pojawiło się wielu dziennikarzy i fotografów prasowych i wiadomości o sensacyjnych wydarzeniach w Południowym Tyrolu wkrótce rozeszły się po całym świecie. 8 maja 1945 roku, w dniu zakończenia II wojny, Amerykanie przetransportowali byłych więźniów specjalnych do Werony, dwieście pięćdziesiąt kilometrów dalej, a stamtąd, samolotami wojskowymi, do Neapolu.

Aleksander Zamoyski po uwolnieniu dotarł do Ankony i dołączył do Pułku Ułanów Krechowieckich Polskiego Korpusu gen. Andersa we Włoszech. Mimo że mocno podupadł na zdrowiu, zajął się sprawami organizacyjnymi, jako komendant placu w Osimo, gdzie do czerwca 1946 roku stacjonował pułk. Tutaj też udało się sprowadzić jego rodzinę – najstarszego syna Adama, który wstąpił do pułku ojca, oraz żonę Jadwigę i dzieci: Marię (Mikę) i Andrzeja. Razem z żołnierzami 2 Korpusu Polskiego wyjechali do Anglii, gdzie w 1947 roku Aleksander ostatecznie pożegnał się ze służbą wojskową. W 1948 roku rodzina Zamoyskich wyemigrowała do Kanady.

Opr. Anna Fic-Lazor
 

Podpisy do ilustracji:

1. Karta z modlitewnika Aleksandra Zamoyskiego, wykonanego własnoręcznie w KL Dachau w 1942 r.
2. Kadr z dokumentu fabularyzowanego „Wir Geiseln der SS”, (Jesteśmy zakładnikami SS), 2015, https://vimeo.com/groups/269270/videos/136490059 ; Aleksander Zamoyski, po uwolnieniu, z lewej, w jasnej marynarce.
3. Kadr z dokumentu fabularyzowanego „Wir Geiseln der SS”, (Jesteśmy zakładnikami SS), 2015, https://vimeo.com/groups/269270/videos/136490059; ; Aleksander Zamoyski, pierwszy z prawej.
4. Fragment listy gości hotelu „Pragser Wildsee”, 1945, http://www.mythoselser.de
5. Aleksander Zamoyski z synem Adamem, Włochy, 1946
6. Aleksander Zamoyski, Włochy, San Remo, 1946
7. Aleksander Zamoyski z towarzyszami broni, Włochy, San Remo, 1946
8. Rodzina Zamoyskich, Anglia, 1947