Jadwiga z Działyńskich Zamoyska w setną rocznicę śmierci

Rok 2023 został ustanowiony przez Sejm RP Rokiem Jadwigi z Działyńskich Zamoyskiej w uznaniu jej zasług dla polskiego społeczeństwa.

Jadwiga z Działyńskich Zamoyska urodziła się 4 lipca 1831 roku w Warszawie. Była córką Gryzeldy Celestyny z Zamoyskich i Adama Tytusa Działyńskich. Ojciec wpoił jej miłość do ojczyzny, tradycji i nauki. Był też jej pierwszym nauczycielem, a matka – przewodnikiem duchowym. Kształciła się w domu pod kierunkiem prywatnych nauczycielek, Wandy Żmichowskiej i Angielki Anny Birt. Jadwiga otrzymała wykształcenie typowe dla córek ziemiańskich w poł. XIX w. Uczyła się: geografii, literatury, historii, rysunku, gry na klawikordzie, języków obcych: angielskiego, francuskiego, hiszpańskiego, szwedzkiego i perskiego. Oprócz języków obcych dużą wagę przywiązywała do nauki i doskonalenia języka polskiego.

W 1852 roku Jadwiga wyszła za mąż za brata swojej matki, późniejszego generała, Władysława Zamoyskiego, polityka konserwatywnego związanego z Hotelem Lambert. Urodziła mu czworo dzieci: Władysława, Witolda, Marię przedwcześnie zmarłą oraz drugą córkę, także Marię. Po wyjściu za mąż Jadwiga Zamoyska zamieszkała w Paryżu. Brała udział we wszystkich formach działalności politycznej męża. Dokonywała korekty artykułów i przemówień generała, zbierała wycinki prasowe dotyczące spraw polskich. Przepisywała i redagowała korespondencję męża. Towarzyszyła mężowi w podróżach politycznych, m.in. do Turcji i Wielkiej Brytanii.

Po śmierci Władysława Jadwiga Zamoyska pozostała na emigracji i postanowiła resztę życia poświęcić pracy dla kraju. Nawiązując do haseł zakładania stowarzyszeń religijnych, bez obowiązku składania ślubów zakonnych, utworzyła „szkołę życia chrześcijańskiego”. Swoją ideę mogła zrealizować po śmierci brata, Jana Działyńskiego, i przejęciu dóbr kórnickich przez jej syna, Władysława Zamoyskiego, któremu bardzo pomagała, m.in. w 1880 roku w jego w imieniu przejmowała majątek kórnicki i pomagała w jego zarządzaniu. Interesowała się wszystkimi formami działalności syna, szczególnie sprawami Zakopanego. W roku 1881 powróciła do Kórnika i w rok później założyła w Kórniku pod Poznaniem Szkołę Domowej Pracy Kobiet, częściej zwaną Zakładem Kórnickim. Była to pierwsza szkoła gospodarcza na ziemiach polskich. W 1885 roku Jadwiga Zamoyska została objęta tzw. ustawami bismarckowskimi i wydalona z Prus jako obywatelka Francji. Przeniosła wówczas szkołę do Lubowli na Spiszu, potem do Kalwarii Zebrzydowskiej, a w 1889 roku, po nabyciu poprzez licytację dóbr zakopiańskich przez jej syna Władysława Zamoyskiego, siedzibę dla swojej szkoły znalazła w zakopiańskich Kuźnicach. Szkoła istniała do 1949 roku, do czasu, gdy teren szkoły wraz z wszystkimi zabudowaniami przejęło Ministerstwo Rolnictwa.

Szkoła Jadwigi Zamoyskiej zyskała poparcie władz kościelnych oraz duże zainteresowanie w społeczeństwie. Program nauczania obejmował przede wszystkim wychowanie religijne i zajęcia praktyczne z szycia, haftu i gotowania, ale także zajęcia z rysunków, literatury, geografii, historii Polski oraz naukę śpiewu. Umożliwiła też kilku tysiącom absolwentek nie tylko zdobycie nowoczesnej wiedzy o prowadzeniu gospodarstwa domowego, ale uzyskanie głębokiej formacji religijnej (w tym znajomość i umiejętność czytania Pisma Świętego), kształtowanie patriotyzmu oraz przygotowanie do wychowania własnych dzieci.

Jadwiga Zamoyska napisała szereg dzieł o tematyce religijno-wychowawczej. Najważniejsze z nich to: „O miłości ojczyzny” (1899), „O pracy” (1900), „O wychowaniu” (1902–1904). Opracowywała i wydawała też różne drobne druki dotyczące szkoły, np. programy, warunki przyjęcia, spis wyprawki. W 1898 roku opublikowała w Poznaniu broszurkę „Zakład Kórnicki”, rok później zupełnie inną broszurkę pod tym samym tytułem. Opracowała też i wydała anonimowo, nakładem Biblioteki Kórnickiej, podręczniki dotyczące piekarstwa (1900) i mleczarstwa (1901). W latach 1914–1919, w Paryżu, przygotowała do druku pamiętniki męża. Opracowywanie ich rozpoczęła jeszcze za życia Władysława Zamoyskiego, pod koniec lat pięćdziesiątych, po swoim powrocie z Turcji. Dzieło „Jenerał Zamoyski” (t. 1–6), ukazało się w latach 1910–1930, nakładem Biblioteki Kórnickiej.

W 1920 roku Jadwiga Zamoyska powróciła na stałe do Kórnika. Rok później, 9 lipca, Naczelnik Państwa Polskiego Józef Piłsudski podczas wizyty w Kórniku odznaczył generałową Jadwigę Zamoyską Krzyżem Kawalerskim „Polonia Restituta”.

Jadwiga z Działyńskich Zamoyska zmarła 4 listopada 1923 roku. Pochowana została w kościele w Kórniku. W 2012 Kuria Metropolitalna w Poznaniu oficjalnie wszczęła proces beatyfikacyjny Jadwigi Zamoyskiej.

Dzięki darowiźnie generałowej oraz majątkowi jej syna, Władysława Zamoyskiego, ofiarowanym Narodowi Polskiemu, powstała Fundacja Zakłady Kórnickie. Fundacja, utworzona w 1924 roku, usankcjonowana ustawą z 30 lipca 1925 roku, objęła dobra kórnickie i zakopiańskie. Dochód przeznaczony był na realizację celów statutowych, w tym utrzymanie zakładów naukowych i szkolnych, czyli szkoły gospodarstwa domowego w Kuźnicach i w Kórniku, Bibliotekę Kórnicką wraz z Muzeum, Zakład Badania Drzew i Lasu.

Wystawę prezentującą dorobek wydawniczy Jadwigi Zamoyskiej można zobaczyć podczas zwiedzania kozłowieckiej ekspozycji wnętrz pałacowych, w Bibliotece, w dniach 1 września – 15 grudnia 2023 roku.

Fotografie:

1. Jadwiga z Działyńskich jako dziewczynka, rysunek ołówkiem, kolorowany akwarelą, na odwrocie napis ołówkiem: „please to (…) that she is much handsome (…)”, zbiory Biblioteki Kórnickiej
2. Jadwiga Zamoyska, lata 50. XIX w. zbiory Biblioteki Kórnickiej.
3. Jadwiga z Działyńskich Zamoyska (1831–1923) w 1915 roku. Według tradycji zdjęcie przedstawia Jadwigę podczas pracy nad edycją pamiętników męża – generała Władysława Zamoyskiego (1803–1868), na odwrocie napis, ołówkiem: „Jadwiga z Działyńskich Zamoyska”, zbiory Biblioteki Kórnickiej.
4. Plakat do wystawy.