Kajetan Sosnowski, AL likwiduje ckm pod murami Getta

Jedne z najtragiczniejszych wydarzeń II wojny światowej miały swój związek z funkcjonowaniem gett żydowskich w różnych miastach państw europejskich, opanowanych przez niemieckich faszystów.

Nasilające się represje wobec ludności żydowskiej okupowanej Warszawy znalazły swój finał w wyznaczeniu „dzielnicy żydowskiej” w północno-zachodniej części Śródmieścia. Zarządzenie takie wydał 2 października 1940 roku gubernator dystryktu warszawskiego Ludwig Fischer. Zgodnie z nim, na zamkniętym i pilnie strzeżonym obszarze getta mieli zamieszkać wszyscy sklasyfikowani przez niemieckie kryteria rasowe jako Żydzi, mieszkający już w Warszawie oraz przesiedlający się do niej. Tym samym żyjący na tym terenie przedstawiciele innych nacji zostali zmuszeni do opuszczenia swoich mieszkań i przeniesienia się w inne rejony miasta.

Getto w Warszawie było największym gettem w Europie. 16 listopada 1940 roku jego teren został całkowicie zamknięty. Zakazane było przebywanie Żydów po stronie „aryjskiej”, bez pozwolenia władz niemieckich, oraz wszelkie niekontrolowane kontakty pomiędzy stronami. Szacunkowe dane z kwietnia 1941 roku mówią o około 450 tys. osób, które mieszkały w tej zamkniętej przestrzeni. Później nastąpił stopniowy spadek tej liczby ze względu na niezwykle trudne warunki życia w getcie, a głównymi problemami był głód, choroby i wyziębienie. W pomoc Żydom, nie tylko w getcie warszawskim, zaangażowana była m.in. Rada Pomocy Żydom przy Delegaturze Rządu RP na Kraj (tzw. „Żegota”) – podziemna organizacja humanitarna działająca w latach 1942–1945 jako organ polskiego rządu na uchodźstwie.

Regularnie odbywały się też akcje deportacyjne. Wywożeni z getta Żydzi trafiali do obozów zagłady, głównie w Treblince, gdzie zabijani byli w komorach gazowych. Była to część niemieckiego planu całkowitej zagłady europejskich Żydów. W ten sposób od lipca do września 1942 roku zostało zamordowanych ok. 75% mieszkańców „dzielnicy żydowskiej” w Warszawie.

Heroicznym aktem sprzeciwu przeciw niemieckim planom ostatecznej likwidacji getta było powstanie, które wybuchło w kwietniu 1943 roku.

„Powstańcy nie mogli mieć nadziei na zwycięstwo. Kierowała nimi chęć odwetu na Niemcach, zadania wrogowi możliwie wysokich strat. Przede wszystkim wybierali jednak śmierć z bronią w ręku. Wobec perspektywy nieuchronnej zagłady nie chcieli ginąć biernie. Powstanie kwietniowe było największym zbrojnym zrywem Żydów podczas II wojny światowej, a zarazem pierwszym powstaniem miejskim w okupowanej Europie.” [https://polin.pl/pl/powstanie-w-getcie-warszawskim, dostęp z dnia 20.02.2023]

Liderami zrywu byli działacze syjonistycznych ruchów młodzieżowych: m.in. z Żydowskiej Organizacji Bojowej – Mordechaj Anielewicz, z socjalistycznej partii Bund – Marek Edelman czy Leon Rodel i Paweł Frenkiel z Żydowskiego Związku Wojskowego.

Bezpośrednie starcia bardzo szybko zostały zastąpione przez miejscowe potyczki oddziałów zbrojnych i grup cywilów ukrywających się w zaaranżowanych bunkrach. Niemcy zaś rozpoczęli systematyczne przeczesywanie terenu getta i podpalanie domów, w których mogli jeszcze przebywać ludzie. Schwytanych rozstrzeliwali na miejscu bądź kierowali do transportów do obozów zagłady.

„Dzielnica żydowska” została oficjalnie zlikwidowana w maju 1943 roku. Dla przypieczętowania „zwycięstwa” kierujący akcją Jurgen Stroop rozkazał wysadzić w powietrze Wielką Synagogę na Tłomackiem i podpalić budynek Głównej Biblioteki Syjonistycznej.

Scena przedstawiona na rysunku Kajetana Sosnowskiego pod tytułem „AL likwiduje ckm pod murami Getta”, powstałym około 1952 roku, dokumentuje jedną z zewnętrznych akcji pomocy walczącym. Zza murów getta powstańców próbowały bowiem wspierać Armia Krajowa (AK) i Gwardia Ludowa (GL), które kilkukrotnie ostrzeliwały pozycje niemieckie.

W dokumentacji inwentaryzatorskiej stosuje się wymiennie w nazwie tego muzealium określenie „AL” i „GL”. Historycznie i chronologicznie uzasadnione jest użycie w tytule pracy skrótu „GL”, formacji powstałej w 1943 roku. Armia Ludowa powstała oficjalnie dopiero w styczniu 1944 roku.

Gwardia Ludowa i Armia Ludowa były to konspiracyjne organizacje zbrojne, działające pod kontrolą komunistycznej Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Głównym ich celem była walka z niemieckim okupantem poprzez stworzenie sieci oddziałów partyzanckich. Założenia ideowe i polityczne od początku stały w zdecydowanej opozycji do Armii Krajowej i struktur Polskiego Państwa Podziemnego. Na czele GL stał Bolesław Mołojec, a później Franciszek Jóźwiak, który przeszedł do struktur AL jako szef sztabu. Naczelnym dowódcą AL był gen Michał Rola-Żymierski. AL zakończyła swoją działalność w styczniu 1945 roku, kiedy na terenie Polski znalazła się Armia Czerwona.

W Polsce powojennej pomimo niejednolitego stosunku do Żydów, tak władzy komunistycznej jak i społeczeństwa polskiego, zachowano pamięć o martyrologii i walce tego narodu w trudnych latach 1939–1944. Różne oblicza miała próba stabilizacji życia tych, którzy zdecydowali się pozostać w Polsce, pomimo powstania państwa Izrael w 1948 roku. Na gruzach Holokaustu żydowska diaspora budowała na nowo swoją tożsamość, m.in. dzięki pomocy międzynarodowych organizacji.

Niezwykle przejmujące ujęcia mieszkańców getta żydowskiego prezentuje artystka – Stefania Dretler-Flin w cyklu grafik „Ghetto”. Kolekcje tę Muzeum Zamoyskich w Kozłówce pozyskało w 2022 roku z Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu.

Podpisy:

1.     Kajetan Sosnowski, AL likwiduje ckm pod murami Getta, tempera, papier, Warszawa, ok 1952, 49,5 x 39,5 cm, nr inw. MPK/SW/516
2.     Stefania Dretler-Flin, Matka I, z cyklu „Ghetto”, drzeworyt, papier czerpany, Kraków, 1953-1954, 20 x 15 cm, nr inw. MPK/SW/2702
3.     Stefania Dretler-Flin, Matka II, z cyklu „Ghetto”, drzeworyt, papier czerpany, Kraków, 1953-1954, 19,7 x 15,2 cm, nr inw. MPK/SW/2702
4.     Stefania Dretler-Flin, Synowie, z cyklu „Ghetto”, drzeworyt, papier czerpany, Kraków, 1953-1954, 19,8 x 15,2 cm, nr inw. MPK/SW/2704
5.     Stefania Dretler-Flin, Nędza, z cyklu „Ghetto”, drzeworyt, papier czerpany, Kraków, 1953-1954, 19,8 x 15,3 cm, nr inw. MPK/SW/2706
6.     Stefania Dretler-Flin, Walka, z cyklu „Ghetto”, drzeworyt, papier czerpany, Kraków, 1953-1954, 19,5 x 15 cm, nr inw. MPK/SW/2709