Autor: Magdalena Pilsak

Światło nieustające. Lampy wieczne w zbiorach Muzeum Zamoyskich w Kozłówce

Prezbiterium kozłowieckiej kaplicy z lampą wieczną przed ołtarzem

Prezbiterium kaplicy pałacowej widoczne od strony nawy. Na pierwszym planie marmurowa balustrada, pośrodku niej naprzeciwko ołtarza dwuskrzydłowa bramka. Bezpośrednio za balustradą skrajnie z prawej i lewej świeczniki w kolorze złotym. Pomiędzy nimi zawieszona lampa wieczna w złotym kolorze. Dalej stół ołtarzowy, nakryty białym obrusem, za nim marmurowy ołtarz zdobiony metalowymi figurami aniołów, główkami puttów i motywami roślinnymi w kolorze złotym. Na dolnej osłonie przedniej części ołtarza metalowa płaskorzeźba z przedstawieniem sceny złożenia do grobu. Z dwóch stron ołtarza bogato zdobione kraty. Nad nimi wnęki balkonowe. Nad ołtarzem głównym witraż ze sceną Zwiastowania.

Liturgia światła jest jednym z obrzędów Wielkiej Soboty w Kościele katolickim. Światłość zwycięża nad ciemnością, a atrybutem boskości jest jasność promieniejąca. W niektórych kościołach nadal odprawiana jest Ciemna jutrznia (łac. tenebrae – ciemność) czyli modlitwa brewiarzowa towarzysząca Triduum Paschalnemu, liturgia w czuwaniu i oczekiwaniu na zmartwychwstanie Chrystusa. W kulcie religijnym światło było obecne już od starożytności.

W kościołach chrześcijańskich zwyczaj stałego podtrzymywania źródła światła przy tabernakulum funkcjonuje od XII wieku. Nieustannie płonący płomień oznacza realną obecność Chrystusa i wyraża cześć dla Najświętszego Sakramentu. Lampa wieczna, umieszczona przed głównym ołtarzem, często stanowiła prawdziwe dzieło sztuki złotniczej. Istotne było również, czym rozświetlano lampę, a regulacje dotyczące tej kwestii zostały ściśle opisane w prawie kościelnym. Zalecano oliwę z oliwek z woskiem pszczelim, ale możliwe było też użycie oliwy jadalnej, a później mineralnej. W trudnych czasach obu wojen światowych dopuszczono używanie elektryczności.

W zbiorach Muzeum Zamoyskich w Kozłówce znajdują się dwie lampy wieczne. Jedna z nich umieszczona jest w kaplicy pałacowej pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, zbudowanej w latach 1904–1909 dla I ordynata kozłowieckiego Konstantego Zamoyskiego. Kaplicę zaprojektował znakomity architekt warszawski Jan Heurich Młodszy, w oparciu o wzór kaplicy królewskiej w Wersalu. Do tej przestrzeni została zamówiona ponad dwumetrowa lampa wieczna. Wykonana ze złoconego mosiądzu, ma kształt amfory zwieńczonej koroną z palmetek, a jej uchwyty stanowią wolutowo wygięte wici akantowe z rozetami. Lampa, sygnowana wyciskiem „NORBLIN/GALW/WARSZAWA”, została wykonana w warszawskiej firmie „Fabryka wyrobów platerowanych połączonych firm Norblin i Spółka – Bracia Buch”.

Twórcą świetności firmy był Wincenty Konstanty Norblin, syn Jana Aleksandra Norblina, właściciela pracowni brązowniczej w Warszawie, i wnuk sławnego francuskiego malarza Jana Piotra Norblina. Firma Norblin & Co specjalizowała się w wyrobach platerowanych i galwanicznych. W 1865 roku zakład przejął syn Wincentego, Ludwik, który zarządzał nim wraz ze swoim szwagrem, złotnikiem Teodorem Wernerem. W 1882 roku wykupili fabrykę platerów Braci Buch. Cztery lata później siedzibę zakładu przenieśli na ulicę Żelazną, gdzie funkcjonował jako Połączone Fabryki Wyrobów Platerowanych Norblin i S-ka i Bracia Buch. Firma rozwinęła sieć sklepów oraz znacznie wzbogaciła asortyment. W dalszym ciągu wytwarzano wysokiej jakości przedmioty powszechnego użytku, jak sztućce, nakrycia stołowe czy naczynia liturgiczne. Ofertę rozszerzono o wyroby na potrzeby przemysłu, zakładając walcownię blach, druciarnię, rurownię i odlewnię. W 1893 roku firma przekształciła się w Towarzystwo Akcyjne Fabryk Metalowych pod firmą Norblin, Bracia Buch i T. Werner i stała się potentatem przemysłu metalowego na ziemiach polskich. Podczas obu wojen światowych przedsiębiorstwo poniosło wielkie straty. W 1948 roku, po upaństwowieniu firmy, jej działalność miała już zupełnie inny charakter.

Druga XIX-wieczna lampa wieczna w kozłowieckich zbiorach, jest znacznie mniejsza i skromniejsza w dekoracji. Do muzeum w Kozłówce trafiła z innymi obiektami z Urzędu Celnego w Rzepinie w 1980 roku. Lampka, wykonana ze srebrzonego mosiądzu, ma kształt owalnej czaszy z trzema ażurowymi uchwytami. Dekoracją brzuśca lampy są girlandy z liści wawrzynowych podwieszonych na kokardach. Widoczny na brzegu czaszy wycisk B. Henneberg, wskazuje na pochodzenie lampy z warszawskiej pracowni Braci Henneberg.

Rodzina Hennebergów przybyła do Polski z Prus w XVIII wieku. W 1857 roku Juliusz i Wilhelm Henneberg w spółce z Michałem Czajkowskim założyli przy ulicy Ceglanej wytwórnię platerów. W latach późniejszych, w miarę rozwoju firma przekształciła się w Fabrykę Platerów „Bracia Henneberg” (od 1894), z siedzibą przy ulicy Wolskiej 17. Jej sklepy fabryczne i przedstawicielstwa działały w Warszawie, Moskwie, Petersburgu, Tyflisie i Irkucku. Najsilniejszym konkurentem Hennebergów była firma Frageta, w której pracował Juliusz Henneberg, zanim założył własną wytwórnię platerów. Obie fabryki zostały zniszczone i rozgrabione podczas II wojny światowej. Znacjonalizowane usiłowały odnowić działalność, jednak nie było to łatwe. Dzięki połączeniu fabryk Henneberga i Frageta w 1965 roku powstała marka HEFRA, która działa do chwili obecnej.

Podpisy:
1. Prezbiterium kozłowieckiej kaplicy z lampą wieczną przed ołtarzem
2. Lampa wieczna, Polska, Warszawa, Norblin i S-ka, początek XX wieku, mosiądz złocony, odlew, 202 x 232 cm, MPK/ZM/331
3. Lampka wieczna, Polska, Warszawa, Bracia Henneberg, koniec XIX wieku, mosiądz srebrzony, odlew, 7 x 7 x 46,3 cm, MPK/ZM/210
4. Punca firmy Bracia Henneberg na lampce wiecznej

Prezbiterium kozłowieckiej kaplicy z lampą wieczną przed ołtarzem

Lampa wieczna, Polska, Warszawa, Norblin i S-ka, początek XX wieku, mosiądz złocony, odlew, 202 x 232 cm, MPK/ZM/331

Na białym tle mosiężna lampa wieczna w kolorze złotym. Korpus lampy w kształcie owalnym. Do połowy korpusu ornament w formie wypukłych rozciągniętych łez, pośrodku pas dekoracji spiralnej z drobnymi wieżyczkami. Korpus w górnej część rozchylony kielichowo. Na korpusie trzy wygięte uchwyty z wici akantowej, do nich przymocowane łańcuchy z prostokątnych ogniw zebrane u góry podwieszeniem.

Lampka wieczna, Polska, Warszawa, Bracia Henneberg, koniec XIX wieku, mosiądz srebrzony, odlew, 7 x 7 x 46,3 cm, MPK/ZM/210

Na białym tle wieczna lampka w kolorze srebrnym, wykonana w mosiądzu. Korpus lampy w kształcie owalnym. W części dolnej korpus składa się z trzech pierścieni na przemian wypukłych i wklęsłych, z niewielkim stożkiem na końcu. Góra korpusu wycięta faliście, poniżej, na brzuścu girlandy z liści wawrzynu podwieszone na kokardach. W połowie wysokości korpusu trzy wyniesione ucha zdobione żłobkowaniem i liśćmi akantu. W górnej partii uszu okrągłe otwory służące do przymocowywania łańcuszków z prostokątnych ogniw. Zawieszenie w formie spłaszczonej półkuli o brzegu uformowanym w ośmioliść z wywiniętymi na zewnątrz płatkami. Uchwyt w kształcie kółka.

Punca firmy Bracia Henneberg na lampce wiecznej

Na białym tle wieczna lampka w kolorze srebrnym, wykonana w mosiądzu. Zbliżenie na korpus. W jego dolnej części element składający się z trzech pierścieni na przemian wypukłych i wklęsłych, z niewielkim stożkiem na końcu. Góra korpusu wycięta faliście, poniżej, na brzuścu widoczne dwie girlandy z liści wawrzynu podwieszone na kokardach. Nad lewą wklęsły napis B. Henneberg. W połowie wysokości korpusu widoczne dwa wyniesione ucha zdobione żłobkowaniem i liśćmi akantu.