Objaśnij mi to!

Budowa lampy
 

Lampa naftowa jest źródłem sztucznego światła, otrzymywanego w wyniku spalania cieczy, zwanej potocznie naftą. Rozmiary płomienia (natężenia światła) reguluje się przez zmianę długości knota zanurzonego w paliwie. Lampy naftowe przewyższają lampy płomieniowe (np. olejną) natężeniem światła i pełniejszym spalaniem (wydzielają mniej sadzy i swądu).[i]

Wyodrębniamy kilka kryteriów podziału lamp. Według sposobu ich usytuowania można wymienić lampy stojące, wiszące i kinkietowe. Stojącymi będą lampy stołowe, salonowe podłogowe. Różnorodność kształtów i dekoracji pozwalała na dodatkowe klasyfikacje. Niezależnie od ich przeznaczenia i sposobu wykorzystania, podstawowymi częściami lampy naftowej są: podstawa, korpus, zbiornik na naftę, klosz, palnik, knot oraz kominek.

Najważniejszym z elementów lampy jest palnik (zwany też brennerem albo maszynką), stanowiący serce lampy. Zadaniem tego urządzenia było spalanie paliwa w postaci płomienia. Jego konstrukcja zmieniała się od najprostszych do bardziej skomplikowanych. Modyfikacje, które wprowadzano, dotyczyły przede wszystkim sposobu doprowadzenia tlenu do miejsca spalania nafty i poprawienia mechanizmu regulującego wysokość płomienia. Podnoszenie i opuszczanie knota było możliwe dzięki wprowadzeniu zębatego mechanizmu. Połączenie tych ulepszeń stanowiło warunek konieczny w przypadku prawidłowego spalania paliwa w lampie. Palniki wykonywane były z cienkiej mosiężnej blachy, dlatego przy intensywnym użytkowaniu wymagały wymiany. Brennery występują w licznych wariantach, a podstawowymi rodzajami palników, jakie możemy wyróżnić są: sznurkowy, szczelinowy i pierścieniowy. Umieszczenie na pokrętle palnika sygnatury (znaku producenta), zdecydowanie ułatwia rozpoznanie zastosowanego mechanizmu.

Palnik sznurkowy był zastosowany w prototypie pierwszej lampy naftowej Ignacego Łukasiewicza. Lampa miała formę cylindrycznego dzbana z jednym uchem. Zbiornik na naftę w pierwszych projektach wykonany ze szkła, z czasem został zmieniony na metalowy. Umieszczono w nim prosty rurkowy palnik z miejscem na knot. Użycie takiego rodzaju palnika pozwalało na emisję słabego światła. Oświetlenie tego typu stosowano w pokojach dziecinnych, sypialniach i pomieszczeniach przeznaczonych dla chorych.

Palnik szczelinowy, bardzo popularny, miał w półkolistej pokrywie szczelinę przeznaczoną na płaski, taśmowy knot. Rozwiązanie było na tyle skuteczne, że powstawały jego liczne modyfikacje, wykorzystujące szeroki i cienki płomień. Znane są palniki dwuszczelinowe, umożliwiające dzięki parze pokręteł niezależną regulację każdego płomienia. Tworzono też brennery wieloknotowe. Najsłynniejszym z producentów stosujących palniki szczelinowe była wytwórnia lamp naftowych Rudolfa Ditmara w Wiedniu.

Palnik pierścieniowy miał najbardziej zaawansowaną konstrukcję. Najlepszym rozwiązaniem tego typu jest palnik Arganda, w którym zastosowano podwójny obieg powietrza. gwarantujący najjaśniejsze światło, dzięki zastosowaniu kolistej płytki ogniowej, zwanej grzybkiem. Knot płaski znajdował się pomiędzy dwoma rurkami, a otwór w ich dolnej części doprowadzał powietrze do płomienia. Rozwiązanie takie stosowane było w różnych odmianach, np. Matador i Kosmos.

Knot transportuje paliwo do palnika, umożliwiając jego spalanie. Jest to pleciona taśma lub bawełniany sznurek. W zależności od rodzaju palnika ma określony kształt: okrągły, płaski i rurowy. Szerokość knota określana była za pomocą linii (oznaczanie np: 1’’’ – 1 linia, 5’’’ – 5 linii). Jedna linia odpowiadała długości 2,5 milimetra. Odpowiednio dobrany knot gwarantował dobre oświetlenie, dlatego informację o optymalnych jego parametrach umieszczano w górnej części kominka oraz na palniku. Najczęściej używane były knoty w przedziale od 2’’’ do 30’’’.

Kolejnym ważnym elementem lampy jest szkło ciągowe, zwane również kominkiem, cylindrem albo szkiełkiem. Stanowi cylindryczną rurkę szklaną z wybrzuszeniem w dolnej części, dostosowanym do budowy palnika. Zadaniem kominka jest osłona płomienia, kierowanie odpowiednio powietrza i odprowadzanie spalin. Różnorodność kominków wynika z dopasowania do rodzaju palnika, bywają baniaste, rurowe, wysokie i niskie. Przy brennerach szczelinowych stosowano szkiełka pękate, natomiast palniki pierścieniowe były łączone z kominkami ze znacznym przewężeniem. Średnica szkiełka uzależniona jest od średnicy palnika, do którego jest przeznaczona. Górna część kominka sygnowana jest często znakiem firmowym producenta. Na szkiełkach ciągowych albo pokrętłach brennera umieszczano często informacje o technicznych możliwościach lampy. Podawano ilość zużycia nafty w czasie jednej godziny albo natężenie światła, w jednostce miary zwanej świecą (od 1948 roku kandelą). Przykładowo, lampa „dwudziestka” (o szerokości knota 20 linii, czyli 50,8 mm) emitowała światło porównywalne do dzisiejszej żarówki o mocy 25 W.

Każda lampa naftowa posiadała zbiornik paliwa, nazywany też wówczas rezerwoarem (rezerwuarem, fr. réservoir). W prototypie lampy naftowej był on wykonany ze szkła, później zbiorniki tworzono też z metalu. Mogły mieć różne formy, np. wazy, amfory, walca, i zdobienia. W przypadku lamp kolumnowych stosowano przeważnie pojemnik szklany w typie toupie (charakterystyczny kształt bączka). Zbiorniki często umieszczano w korpusach.

Za bezpieczne podtrzymanie zbiornika połączonego z palnikiem odpowiada trzon (korpus) lampy, ceramiczny, szklany lub metalowy, o różnych kształtach i dekoracjach.

Dopełnieniem lamp, często bardzo ozdobnym, są klosze i abażury. Ich zadaniem była ochrona wzroku użytkownika i ukierunkowanie światła w określoną stronę. Klosze i abażury wsparte były na obręczach bądź tarczach osadzonych na palnikach. Klosze wykonywane były z różnych rodzajów szkła, często efektownie zdobionego. Abażury, z tkaniny, skóry czy papieru, dekorowano pasmanterią, koralikami i kryształami. Osłony lampy miały różnorodne kształty. Klosze najczęściej występowały w formie kulistej (tzw. „glob”), nazywane kulami francuskimi, tulipanowej, kwiatowej, kopulastej, cebulastej czy trójkątnej zwężonej (zabudowane od dołu nazywane były wiedeńskimi).

Lampy naftowe gospodarcze wyposażone były dodatkowo w odblaśnicę, czyli lusterko kierujące światło w pożądanym kierunku.

Ciekawym rozwiązaniem było rzadko spotykane łączenie dwóch źródeł światła. Taką konstrukcją były lampy naftowo-świecowe. Centralną ich częścią była lampa naftowa, a od jej korpusu odchodziły ramiona świecznika. Polecano je do wnętrz reprezentacyjnych.

Bibliografia:

Gierlach Krzysztof, Lampy naftowe Muzeum Podkarpackiego w Krośnie, Ruthenus, Krosno 2019

Hołubiec Jerzy, Historia lamp naftowych, w: Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 16/4, 1971

Jabłońska Teresa, Ocalić od zapomnienia. Lampy naftowe, Muza SA, Warszawa 2012

W kręgu światła lampy naftowej, pod red. J. Garncarskiego, Muzeum Podkarpackie, Krosno 2001