1. Strona główna
  2. Wydarzenia
  3. Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie: narodziny symbolu i inicjatywa Adama Zamoyskiego
Autor: Kot Katarzyna

Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie: narodziny symbolu i inicjatywa Adama Zamoyskiego

19 listopada 2025
1. Czarno-białe zdjęcie przedstawia fragment płyty nagrobnej. Ujęcie jest wykonane z góry i obejmuje płytę nagrobną częściowo zasłoniętą dużą ilością roślinnych dekoracji – głównie gałązek iglastych, liści i kwiatów, które tworzą gęstą, nierówną warstwę. Na płycie widoczny jest fragment napisu w języku polskim, w którym można odczytać słowa „NIEZNANEMU ŻOŁNIERZOWI POLEGŁEMU ZA OJCZYZNĘ”. Po prawej stronie kadru znajduje się metalowa lampa lub znicz w formie ozdobnego naczynia o rzeźbionej powierzchni. Na jego szczycie pali się płomień, jasno odcinający się w ciemnej tonacji zdjęcia. Wokół znicza oraz na reszcie grobu piętrzą się kolejne gałązki i liście. Tło jest rozmyte, ale sugeruje obecność roślinności i prawdopodobnie osób znajdujących się poza kadrem.

Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie: narodziny symbolu i inicjatywa Adama Zamoyskiego

1. Czarno-białe zdjęcie przedstawia fragment płyty nagrobnej. Ujęcie jest wykonane z góry i obejmuje płytę nagrobną częściowo zasłoniętą dużą ilością roślinnych dekoracji – głównie gałązek iglastych, liści i kwiatów, które tworzą gęstą, nierówną warstwę. Na płycie widoczny jest fragment napisu w języku polskim, w którym można odczytać słowa „NIEZNANEMU ŻOŁNIERZOWI POLEGŁEMU ZA OJCZYZNĘ”. Po prawej stronie kadru znajduje się metalowa lampa lub znicz w formie ozdobnego naczynia o rzeźbionej powierzchni. Na jego szczycie pali się płomień, jasno odcinający się w ciemnej tonacji zdjęcia. Wokół znicza oraz na reszcie grobu piętrzą się kolejne gałązki i liście. Tło jest rozmyte, ale sugeruje obecność roślinności i prawdopodobnie osób znajdujących się poza kadrem.

W sercu Warszawy, na Placu Marszałka Józefa Piłsudskiego, stoi Grób Nieznanego Żołnierza — milczący pomnik, który od stu lat przypomina narodowi o największym dramacie wojny: o żołnierzach, których imion nigdy nie poznaliśmy, a którzy oddali życie za wolność ojczyzny. W listopadzie 2025 roku obchodzimy stulecie uroczystego złożenia tam prochów anonimowego obrońcy, a wraz z nim — zapalenie wieczny płomień pamięci, który od dekad płonie nieustannie.

Narodziny koncepcji Grobu Nieznanego Żołnierza w Polsce po I wojnie światowej były częścią szerszego, europejskiego zjawiska kultu poległych. Przykłady brytyjskie czy francuskie oddziaływały na wyobraźnię społeczną, ale polskie doświadczenie miało wymiar szczególny. Polacy ginęli nie tylko na frontach Wielkiej Wojny, lecz również w powstaniach, w legionach, w formacjach zaborczych i w wojnie polsko-bolszewickiej. Idea upamiętnienia jednego, symbolicznego żołnierza – reprezentującego wszystkie bezimienne ofiary – nabierała więc w Polsce wyjątkowej mocy.

Między 1921 a 1924 rokiem główną rolę w upowszechnianiu tej koncepcji odgrywały organizacje społeczne i kombatanckie. W tym czasie państwo zachowywało dystans, a wysiłki oddolne miały decydujące znaczenie dla budowania opinii publicznej przekonanej o konieczności stworzenia centralnego miejsca pamięci.

2 grudnia 1924 roku, przed pomnikiem księcia Józefa Poniatowskiego, przed Pałacem Saskim – ówczesną siedzibą Sztabu Głównego Wojska Polskiego – złożono prostą płytę z piaskowca z inskrypcją „Nieznanemu Żołnierzowi poległemu za Ojczyznę”. Ufundowana przez Zjednoczenie Polskich Stowarzyszeń Rzeczypospolitej, była osobistą inicjatywą Adama hr. Zamoyskiego, II Ordynata Kozłowieckiego, który aktywnie zabiegał o stworzenie w Polsce symbolicznego miejsca poświęconego poległym w walkach o niepodległość i suwerenność Ojczyzny. Gest ten miał ogromne znaczenie: po raz pierwszy w przestrzeni publicznej stolicy pojawiła się materialna zapowiedź idei, która wkrótce miała przybrać formę państwowego sanktuarium pamięci. Szybko też podobne płyty zaczęły pojawiać się w innych polskich miastach, co świadczyło o tym, że inicjatywa miała charakter ogólnonarodowy jeszcze zanim została formalnie usankcjonowana przez państwo. Dyskusje w prasie, listy poparcia, inicjatywy zbiórki społecznej i powstające lokalnie „płyty pamięci” nadały tej idei masowy charakter.

Dopiero rok 1925 przyniósł zmianę. Zbliżająca się siódma rocznica odzyskania niepodległości i rosnąca rola kultu poległych w symbolice państwowej sprawiły, że Ministerstwo Spraw Wojskowych – kierowane przez gen. Władysława Sikorskiego – przystąpiło do działania. Warto zaznaczyć, że syn Adama hr. Zamoyskiego, Aleksander, był wówczas adiutantem gen. Sikorskiego. Słuszność inicjatywy poparły wszystkie środowiska polityczne, choć nie obyło się bez różnic w koncepcji myśli historycznej, której wyrazicielem miałby być ten akt. Czołowymi postaciami dyskursu byli wówczas Józef Haller oraz Adam hr. Zamoyski.

Wybrano, a właściwie potwierdzono wskazane wcześniej miejsce przyszłego grobu – arkady Pałacu Saskiego, tuż przy płycie położonej przed rokiem z inicjatywy Zamoyskiego. Tym samym państwo wprost nawiązało do gestu społecznego, który poprzedził oficjalną decyzję.

Jako symboliczne pole walki wybrano Lwów – miasto, które w świadomości społecznej uosabiało bohaterstwo i cierpienie pierwszych lat niepodległości. W uroczystych okolicznościach dokonano ekshumacji trzech nieznanych żołnierzy, a następnie matka poległego obrońcy Lwowa, w akcie głęboko symbolicznym, wybrała jedną z trumien. Ten wzruszający moment – łączący ból jednostkowy i pamięć zbiorową – miał w zamyśle stanowić serce całej ceremonii.

Trumna została przewieziona do Warszawy, a w Pałacu Saskim rozpoczęły się prace nad przygotowaniem miejsca spoczynku. Grób został wniesiony według projektu artysty rzeźbiarza Stanisława Ostrowskiego. Uroczystość, zaplanowana na 2 listopada 1925 roku, z udziałem najwyższych władz państwa, wojska i tysięcznych rzesz mieszkańców stolicy, miała stać się jednym z najważniejszych ceremoniałów państwowych II Rzeczypospolitej.

W momencie gdy przygotowania do uroczystości osiągały kulminację, nad całą inicjatywą zawisł cień jednego z najgwałtowniejszych sporów publicystycznych tamtych lat. W październiku 1925 roku opublikowano skład prezydium Komitetu Honorowego uroczystości. Wśród nazwisk znalazło się także nazwisko Adama Zamoyskiego. Wydawałoby się, że był to naturalny gest – uhonorowanie osoby, która jako pierwsza publicznie upamiętniła Nieznanego Żołnierza i konsekwentnie zabiegała o ideę budowy centralnego grobu. Jednak w serii artykułów, z których najsłynniejszy nosił tytuł Niewiadomszczyzna u Grobu Nieznanego Żołnierza, Bogusław Miedziński - jeden z najważniejszych publicystów obozu piłsudczykowskiego - ostro zaatakował Zamoyskiego, a jego wypowiedź miała charakter bezkompromisowy i mocno nacechowany politycznie. Głos Miedzińskiego wsparli inni działacze – m.in. Wacław Sieroszewski, Andrzej Strug oraz politycy klubu „Wyzwolenie”. Narastająca presja opinii publicznej doprowadziła ostatecznie do wycofania nazwiska Zamoyskiego z prezydium. W konsekwencji Grób Nieznanego Żołnierza – miejsce mające łączyć ponad podziałami – stał się chwilowo symbolem głębokiego politycznego konfliktu. Choć sama uroczystość przebiegła uroczyście i zgodnie z ceremoniałem, spór wokół Zamoyskiego pozostawił trwały ślad w pamięci politycznej II RP.

Dalsze losy Grobu Nieznanego Żołnierza stały się odzwierciedleniem dramatycznych dziejów Polski XX wieku. W czasie II wojny światowej Pałac Saski został wysadzony przez Niemców w grudniu 1944 roku po upadku Powstania Warszawskiego. Z całego monumentalnego gmachu ocalał jedynie fragment środkowej kolumnady – właśnie ta część, w której znajdował się Grób Nieznanego Żołnierza. Ocalałe arkady, przetrwałe jako ruina w morzu zniszczenia, zyskały rangę symbolu niezniszczalnej pamięci narodowej.

Po wojnie, w latach 1945–1946, przystąpiono do zabezpieczenia grobu i uporządkowania terenu. W 1949 roku przeprowadzono jego odbudowę w formie znanej do dziś: trójarkadowej konstrukcji podtrzymującej płytę i tablice upamiętniające kolejne bitwy. W czasach PRL-u grób stał się jednym z najważniejszych miejsc uskoku między symboliczną polityką państwa a tradycją narodową – władze wykorzystywały go w oficjalnych uroczystościach, ale jednocześnie Polacy traktowali go jako miejsce niezależnego hołdu dla tych, którzy polegli „za wolną Polskę”, niekoniecznie w zgodzie z ideologiczną narracją epoki.

Po 1989 roku znaczenie Grobu Nieznanego Żołnierza zostało na nowo zdefiniowane. Stał się on centralnym punktem państwowych uroczystości, od Święta Niepodległości po upamiętnienia bitew i rocznic. W kolejnych latach poszerzano liczbę tablic, aby uhonorować również żołnierzy poległych w misjach zagranicznych i w najnowszej historii Polski.

Współczesny Grób Nieznanego Żołnierza, szczególnie w kontekście obchodów stulecia jego ustanowienia, pozostaje jednym z najważniejszych miejsc narodowej pamięci – znakiem ciągłości, mimo zniszczeń i sporów, które towarzyszyły jego narodzinom. Jako jedyny fragment Pałacu Saskiego ocalały z wojny, jest również symbolicznym pomostem między przedwojenną a współczesną Warszawą.

 

Bibliografia:

  1. Dzieje oręża polskiego na tablicach Grobu Nieznanego Żołnierza zapisane, red. W. J. Wysockiego, Warszawa 2000,
  2. Grób Nieznanego Żołnierza, Joanna Hübner-Wojciechowska, Warszawa 1991,
  3. https://www.aan.gov.pl/a%2C1263%2Codsloniecie-grobu-nieznanego-zolnierza-w-warszawie
  4. https://polskieradio24.pl/artykul/3108201,monument-chwaly-dyskusje-wokol-powstania-grobu-nieznanego-zolnierza
  5. „Gazeta Warszawska”, nr 331, 3.12.1924, s. 3,
  6. „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, nr 332, 5.12.1924, s. 6
  7. „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, nr 333, 6.12.1924, s. 7
  8. „Gazeta Warszawska”, nr 350, 23.12.1924, s. 1
  9.  „Kurier Poranny” nr 284, 14.10.1925, s.
1. Czarno-białe zdjęcie przedstawia fragment płyty nagrobnej. Ujęcie jest wykonane z góry i obejmuje płytę nagrobną częściowo zasłoniętą dużą ilością roślinnych dekoracji – głównie gałązek iglastych, liści i kwiatów, które tworzą gęstą, nierówną warstwę. Na płycie widoczny jest fragment napisu w języku polskim, w którym można odczytać słowa „NIEZNANEMU ŻOŁNIERZOWI POLEGŁEMU ZA OJCZYZNĘ”. Po prawej stronie kadru znajduje się metalowa lampa lub znicz w formie ozdobnego naczynia o rzeźbionej powierzchni. Na jego szczycie pali się płomień, jasno odcinający się w ciemnej tonacji zdjęcia. Wokół znicza oraz na reszcie grobu piętrzą się kolejne gałązki i liście. Tło jest rozmyte, ale sugeruje obecność roślinności i prawdopodobnie osób znajdujących się poza kadrem.

Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie: narodziny symbolu i inicjatywa Adama Zamoyskiego

1. Czarno-białe zdjęcie przedstawia fragment płyty nagrobnej. Ujęcie jest wykonane z góry i obejmuje płytę nagrobną częściowo zasłoniętą dużą ilością roślinnych dekoracji – głównie gałązek iglastych, liści i kwiatów, które tworzą gęstą, nierówną warstwę. Na płycie widoczny jest fragment napisu w języku polskim, w którym można odczytać słowa „NIEZNANEMU ŻOŁNIERZOWI POLEGŁEMU ZA OJCZYZNĘ”. Po prawej stronie kadru znajduje się metalowa lampa lub znicz w formie ozdobnego naczynia o rzeźbionej powierzchni. Na jego szczycie pali się płomień, jasno odcinający się w ciemnej tonacji zdjęcia. Wokół znicza oraz na reszcie grobu piętrzą się kolejne gałązki i liście. Tło jest rozmyte, ale sugeruje obecność roślinności i prawdopodobnie osób znajdujących się poza kadrem.
2. Zdjęcie przedstawia makietę architektoniczną Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie, wykonaną z jednolitego, szarozielonego materiału, prawdopodobnie metalu. Makieta ukazuje fragment klasycystycznej budowli o trzech dużych arkadach wspartych na masywnych, prostokątnych filarach. Każdy filar ma zaznaczone poziome podziały, imitujące kamienne bloki. Powyżej arkad znajduje się gzyms, a nad nim balustrada z drobnymi tralkami. Nad balustradą rozmieszczono kilka prostych, cylindrycznych elementów przypominających kominy lub podstawy pod rzeźby. W przestrzeniach między arkadami ustawione są czarne, metalowe ogrodzenia o ozdobnych, pionowych prętach zakończonych grotami. Na każdym z trzech ogrodzeń znajduje się złoty symbol w kształcie krzyża lub rozetki. Za ogrodzeniami widoczne są niewielkie detale wnętrza – niskie konstrukcje przypominające płyty lub cokoły. Cała makieta stoi na dużej płycie podkładowej podpartej czterema drewnianymi klockami. Tło jest neutralne – białe panele oraz fragmenty pomieszczenia, co sugeruje, że zdjęcie wykonano w warsztacie lub pracowni modelarskiej.

Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie: narodziny symbolu i inicjatywa Adama Zamoyskiego

2. Zdjęcie przedstawia makietę architektoniczną Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie, wykonaną z jednolitego, szarozielonego materiału, prawdopodobnie metalu. Makieta ukazuje fragment klasycystycznej budowli o trzech dużych arkadach wspartych na masywnych, prostokątnych filarach. Każdy filar ma zaznaczone poziome podziały, imitujące kamienne bloki. Powyżej arkad znajduje się gzyms, a nad nim balustrada z drobnymi tralkami. Nad balustradą rozmieszczono kilka prostych, cylindrycznych elementów przypominających kominy lub podstawy pod rzeźby. W przestrzeniach między arkadami ustawione są czarne, metalowe ogrodzenia o ozdobnych, pionowych prętach zakończonych grotami. Na każdym z trzech ogrodzeń znajduje się złoty symbol w kształcie krzyża lub rozetki. Za ogrodzeniami widoczne są niewielkie detale wnętrza – niskie konstrukcje przypominające płyty lub cokoły. Cała makieta stoi na dużej płycie podkładowej podpartej czterema drewnianymi klockami. Tło jest neutralne – białe panele oraz fragmenty pomieszczenia, co sugeruje, że zdjęcie wykonano w warsztacie lub pracowni modelarskiej.
3. Na fotografii w odcieniach sepii widać starszego mężczyznę przedstawionego w oficjalnym portrecie. Mężczyzna ma krótkie, jasnoszare włosy, starannie zaczesane do tyłu. Jego twarz jest poważna i dostojna — ma gęsty, jasny wąs, a spojrzenie kieruje lekko w bok, poza kadr. Jego wyraz twarzy jest spokojny, opanowany, z nutą surowości. Ubrany jest w ciemny, elegancki garnitur oraz białą koszulę z kołnierzykiem, do której założony jest ciemny krawat. Na lewej piersi ma przypięty duży zestaw odznaczeń: kilka krzyży i gwiazd zawieszonych na metalowej listwie, które połyskują w świetle. Tło zdjęcia jest rozmyte i jasne, z miękkimi, malarskimi przejściami przypominającymi klasyczne tła portretowe z atelier. Cała kompozycja jest statyczna, bardzo oficjalna i utrzymana w stylu fotografii z pierwszej połowy XX wieku.

Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie: narodziny symbolu i inicjatywa Adama Zamoyskiego

3. Na fotografii w odcieniach sepii widać starszego mężczyznę przedstawionego w oficjalnym portrecie. Mężczyzna ma krótkie, jasnoszare włosy, starannie zaczesane do tyłu. Jego twarz jest poważna i dostojna — ma gęsty, jasny wąs, a spojrzenie kieruje lekko w bok, poza kadr. Jego wyraz twarzy jest spokojny, opanowany, z nutą surowości. Ubrany jest w ciemny, elegancki garnitur oraz białą koszulę z kołnierzykiem, do której założony jest ciemny krawat. Na lewej piersi ma przypięty duży zestaw odznaczeń: kilka krzyży i gwiazd zawieszonych na metalowej listwie, które połyskują w świetle. Tło zdjęcia jest rozmyte i jasne, z miękkimi, malarskimi przejściami przypominającymi klasyczne tła portretowe z atelier. Cała kompozycja jest statyczna, bardzo oficjalna i utrzymana w stylu fotografii z pierwszej połowy XX wieku.

Używamy informacji zapisanych za pomocą cookies i podobnych technologii m.in. w celach reklamowych i statystycznych oraz w celu dostosowania naszych serwisów do indywidualnych potrzeb użytkowników Dowiedz się więcej

Alert Systemowy