Autor: Magdalena Pilsak

Iluminacja i narracja. O dekoracjach lamp kozłowieckich

21 października 2022

Fragment dekoracji lampy naftowej stołowej, salonowej, z majolikowym zbiornikiem podtrzymywanym przez pełnoplastyczną figurę Trytona, Niemcy (?), Austria (?), koniec XIX wieku; mosiądz, majolika, odlew, cyzelowanie, farby naszkliwne, nr inw. MPK/ZM/1402

Fotografia kolorowa przedstawiająca fragment dekoracji dziewiętnastowiecznej lampy naftowej stołowej, salonowej z majolikowym zbiornikiem podtrzymywanym przez pełnoplastyczną mosiężną figurę Trytona. Czasza zbiornika półowoidalna, jasnozielonej barwy, z malowaną częściowo wypukłą dekoracją: gałązki japońskiej wiśni (sakura), gałązki zbliżone wyglądem do krzewów różanych, ulistnione łodygi z kwiatami przypominającymi lilie, delikatnie zarysowane cienkie trawki. Na gałązce półplastyczny biało-niebieski ptaszek. Postać Trytona, w kolorze złotym, przedstawiona w ujęciu do pasa, z uniesionymi rękoma dźwigającymi ciężar zbiornika. Nad zbiornikiem widoczne złocone elementy oraz pokrętło palnika lampy. Tło szare.

Gdyby lampa naftowa mogła opowiedzieć o tym, czego była świadkiem, można byłoby zapewne stworzyć niejedną fascynującą opowieść. Niestety, lampa jest niema. Pozostaje więc przyjrzeć się jej dekoracjom i… podziwiać je. Jak każdy bowiem obiekt rzemiosła, tak i lampy ulegały nie tylko trendom i modom, ale i potrzebie ich twórców w wyszukiwaniu tego rodzaju realizacji, która byłaby dla wszystkich odbiorców i kupujących zaskoczeniem. Wytwórnie chciały wykreować swój klasyczny styl albo szokować śmiałością dekoracji.

Prawdziwym wejściem smoka, czyli pierwszą z omawianych w tym rozdziale kozłowieckich lamp, będzie ta o smukłej sylwetce wazy, wykonana na Bliskim Wschodzie, w przedziale między 1857 a 1907 rokiem. Najważniejszym elementem jej dekoracji są dwa wspinające się po korpusie plastyczne smoki oraz zoomorficzne dekoracje w postaci naprzemiennego ornamentu ciągłego, złożonego ze smoków i par ryb. Dominujący w dekoracji lampy smok był charakterystycznym dla sztuki dalekowschodniej motywem. Chiński smok stanowił reprezentację władzy cesarskiej, w wierzeniach to właśnie smoki były pierwszymi cesarzami Chin. Natomiast japońskie legendy opowiadały o smoczycach przybierających postać pięknych kobiet, oszukujących młodzieńców.

Kolejne elementy lampy to szklany biały klosz o cebulastym kształcie i kominek dopasowany do typu palnika, w tym wypadku pierścieniowego, austriackiej firmy Gebrüder Brünner, której znak graficzny umieszczony został na pokrętle palnika.

Dekoracje lamp, niekiedy bardzo eklektyczne, łączyły ze sobą motywy mitologiczne, orientalne i modne dla danego okresu. I tak do motywów mitologicznych należy Tryton, syn Posejdona. Bohater mitologii greckiej był bogiem morskim, ojcem trytonów tworzących orszak Posejdona. Jego postać stanowiła połączenie dwóch światów, bo była półludzka (górna część ciała) i półrybia (dolna). W bibliotece kozłowieckiej ustawiona jest niezwykła lampa z majolikowym korpusem. Na okrągłej podstawie z czterema nóżkami umieszczona została, odlana z mosiądzu i złocona, postać Trytona. Bóstwo dźwiga większy od niego zbiornik lampy. Dynamiczne ujęcie postaci z głową mocno odchyloną do tyłu i w bok wskazuje na duży wysiłek. Formę półowoidalnej czaszy udekorowano malowanymi gałązkami japońskiej wiśni, gałązkami różanymi i kwiatami przypominającymi lilie. Uzupełnieniem dekoracji po obu stronach zbiornika są biało-niebieskie, półplastyczne ptaszki. Lampa wyposażona jest w palnik pierścieniowy berlińskiej firmy Ehrich & Graetz. Kominek wykonany był przez Hutę Szkła Użytkowego w Ząbkowicach Śląskich. Obok znaku spółki na szczycie kominka umieszczono również informację o preferowanej szerokości knota do tej lampy: 20 linii. Francuski klosz lampy jest kulisty i częściowo zmatowiony, dekorowany wytrawionymi, kwiatowymi wzorami.

Kolejna lampa ma mosiężną podstawę z wieńcem liści laurowych. Na niej umieszczony jest korpus, w dolnej i górnej części malowany kobaltem i złotem. Centralna część tego cylindrycznego korpusu to scena z pejzażem. Oto wśród leśnej roślinności, w strumyku z niskim wodospadem stoi młoda kobieta. Okrywa ją żółty woal i tkanina w kolorze pomarańczowym. Zwrócona jest w lewą stronę, jakby zaskoczona nieoczekiwanym towarzystwem podczas samotnej kąpieli. W profilu widać jej gęste włosy, upięte w wysoki kok. Lewą dłonią przytrzymuje szatę na wysokości piersi. Delikatnie się uśmiecha. Cała scena sprawia wrażenie uchwyconego kadru z romantycznej opowieści. Między trzcinami a wodospadem skrywa się sygnatura autora malatury porcelany: Brickman. Na korpusie, pod dnem, znajduje się owalna, ceramiczna, błękitna plakietka z monogramem "GJ", informująca o jego twórcy. George Jones był właścicielem manufaktury wykonującej naczynia z kamionki, majoliki i porcelany w Stoke. Obecnie Stoke-on-Trent stanowi ważny ośrodek przemysłu ceramicznego w Wielkiej Brytanii. Jones zainicjował działanie manufaktury w 1861 roku, a jego fabryka Trent Potteries zaczęła produkcję majoliki w roku 1865. Podczas wystawy światowej w Paryżu w 1867 roku firma otrzymała nagrodę. Od 1872 roku poszerzono ofertę rozpoczynając produkcję porcelany. Rok później zatrudnienie w firmie miało już 590 pracowników, a partnerami właściciela zostali jego dwaj synowie. Oficjalną nazwą stało się George Jones & Sons. Ostatecznie firma zakończyła działalność w 1959 roku.

Lampa ma mosiężny zbiornik udekorowany perełkowaniem i pierścieniem z liści laurowych oraz kopulasty, mlecznobiały klosz z falistą kryzą. Jej serce stanowi palnik pierścieniowy typu Kosmos, ze znakiem graficznym nieznanego producenta.

Kozłowiecka lampa wykonana była po 1872 roku, czyli blisko daty, gdy Konstanty Zamoyski i jego żona Aniela wprowadzili się do swego pałacu.

Ostatnia z omawianych to zmodyfikowana dawna lampa olejna. Prawdopodobnie jest wyrobem francuskim pochodzącym z pierwszej połowy XIX wieku. Niezwykle oryginalna jest dekoracja korpusu tej lampy. Cylindryczną formę ozdobiono półplastyczną sceną rodzajową. Jest to trzykrotnie powtórzona scena chłosty lub gry salonowej polegającej na zgadywaniu, kto z uczestników wymierzył klapsa graczowi pochylonemu i odwróconemu tyłem do pozostałych graczy. W każdej z kwater dekoracji lampy ukazana została siedząca kobieta z głową odwróconą na bok. Na jej kolanach spoczywa głowa chłopca lub mężczyzny, a za nim ukazana jest postać z uniesioną dłonią, gotowa, by wymierzyć klapsa. W dolnej części lampy umieszczono cztery owalne medaliony, w których przedstawiono muzykujące putta. Kompozycji dopełniają wijące się łodygi, liście winnej latorośli i astragale. Lampa wyposażona jest w palnik pierścieniowy, a jej kominek pochodzi z Huty Szkła Hortensja w Piotrkowie Trybunalskim. Szkło klosza o kształcie kwiatowym zostało udekorowane złotymi przetarciami.

Podpisy do fotografii

Fragment dekoracji lampy naftowej stołowej, salonowej, z majolikowym zbiornikiem podtrzymywanym przez pełnoplastyczną figurę Trytona, Niemcy (?), Austria (?), koniec XIX wieku; mosiądz, majolika, odlew, cyzelowanie, farby naszkliwne, nr inw. MPK/ZM/1402
Lampa naftowa, stołowa z korpusem dekorowanym pełnoplastycznymi postaciami smoków, Daleki Wschód (?), przełom XIX i XX wieku, stop metali kolorowych, odlew, cyzelowanie, szkło bezbarwne, szkło mleczne, palnik pierścieniowy Austria, Wiedeń, Gebrüder Brünner A.G. [Gustaw i Ferdynand Brünner], lata 1857–1907, nr inw. MPK/ZM/1403
Fragment dekoracji trzonu lampy naftowej z pełnoplastycznymi postaciami smoków, Daleki Wschód (?), przełom XIX i XX wieku, stop metali kolorowych, odlew, cyzelowanie, szkło bezbarwne, palnik pierścieniowy Austria, Wiedeń, Gebrüder Brünner A.G. [Gustaw i Ferdynand Brünner], lata 1857–1907, nr inw. MPK/ZM/1403
Wnętrze Sypialni Hrabiego Adama, stan współczesny
Lampa naftowa stołowa, salonowa z majolikowym zbiornikiem podtrzymywanym przez pełnoplastyczną figurę Trytona, Niemcy (?), Austria (?), koniec XIX wieku; mosiądz, majolika, odlew, cyzelowanie, farby naszkliwne, nr inw. MPK/ZM/1402
Fragment dekoracji lampy naftowej stołowej, salonowej z majolikowym zbiornikiem podtrzymywanym przez pełnoplastyczną figurę Trytona, Niemcy (?), Austria (?), koniec XIX wieku; mosiądz, majolika, odlew, cyzelowanie, farby naszkliwne, nr inw. MPK/ZM/1402
Pinezka pokrętła palnika pierścieniowego typu Matador: Niemcy, Berlin, firma Ehrich & Graetz; mosiądz; na tarczy pokrętła, grzybku oraz opasce palnika firmowe znaki graficzne; fragment lampy nr inw. MPK/ZM/1402
Fragment wnętrza Biblioteki w pałacu Zamoyskich w Kozłówce, stan obecny
Lampa naftowa stołowa, salonowa z dekoracją malarską, Anglia, wytwórnia George’a Jonesa, dekoracja malarska Brickman, ok. 1872 roku, mosiądz, odlew, cyzelowanie, złocenie, porcelana, farby naszkliwne, szkło bezbarwne, szkło mleczne, nr. inw. MPK/CS/2052
Korpus lampy z leśnym pejzażem: Anglia, wytwórnia George’a Jonesa, dekoracja malarska Brickman, ok. 1872 roku; porcelana, farby naszkliwne; na dole korpusu napis Brickman, a na spodzie owalna, ceramiczna, błękitna plakietka z monogramem GJ, nr. inw. MPK/CS/2052
Fragment dekoracji korpusu lampy naftowej z leśnym pejzażem, Anglia, dekoracja malarska Brickman, ok. 1872 roku; porcelana, farby naszkliwne; na dole korpusu napis Brickman, nr. inw. MPK/CS/2052
Sygnatura autora dekoracji malarskiej korpusu lampy naftowej z leśnym pejzażem, Anglia, wytwórnia George’a Jonesa, dekoracja malarska Brickman, ok. 1872 roku; porcelana, farby naszkliwne; nr. inw. MPK/CS/2052
Wnętrze Salonu Czerwonego w pałacu kozłowieckim, stan obecny
Lampa naftowa, stołowa dekorowana potrójnie powtórzoną sceną klapsa, Francja (?), XIX wiek; mosiądz, wytłaczanie, kucie, odlew, szkło lodowe, barwione, cylinder: Polska, Piotrków Trybunalski, Huta Szkła „Hortensja”; szkło bezbarwne; nr. inw. MPK/ZM/1415
Korpus dekorowany potrójnie powtórzoną sceną rodzajową, ukazującą wymierzanie kary cielesnej albo grę salonową z klapsem, Francja (?), XIX wiek; mosiądz, wytłaczanie, kucie, odlew; nr. inw. MPK/ZM/1415
Fragment wnętrza Salonu Małego, stan obecny

Lampa naftowa, stołowa z korpusem dekorowanym pełnoplastycznymi postaciami smoków, Daleki Wschód (?), przełom XIX i XX wieku, stop metali kolorowych, odlew, cyzelowanie, szkło bezbarwne, szkło mleczne, palnik pierścieniowy Austria, Wiedeń, Gebrüder Brünner A.G. [Gustaw i Ferdynand Brünner], lata 1857–1907, nr inw. MPK/ZM/1403

Fotografia kolorowa przedstawiająca lampę naftową z przełomu XIX i XX wieku, o korpusie w formie metalowej smukłej wazy dekorowanej plastycznymi smokami, z cebulastym mlecznym kloszem. Na niskiej taśmowej podstawie i wysokim cokole zwężającym się ku górze umieszczone są poziome pasy ciągłych ornamentów roślinnych i zgeometryzowanych. Obniżony brzusiec ozdobiony jest nałożonymi półplastycznymi wycinanymi motywami zoomorficznymi ułożonymi naprzemiennie: smoki i pary ryb. Klosz lampy jest szklany, biały, cebulasty, zwieńczony profilowaną rozchylającą się szyjką.

Fragment dekoracji trzonu lampy naftowej z pełnoplastycznymi postaciami smoków, Daleki Wschód (?), przełom XIX i XX wieku, stop metali kolorowych, odlew, cyzelowanie, szkło bezbarwne, palnik pierścieniowy Austria, Wiedeń, Gebrüder Brünner A.G. [Gustaw i Ferdynand Brünner], lata 1857–1907, nr inw. MPK/ZM/1403

Fotografia kolorowa przedstawiająca w zbliżeniu dekorację lampy naftowej z przełomu XIX i XX wieku, z pełnoplastycznymi smokami wspinającymi się ku górze. Brzusiec zdobiony rzędem rytmicznie umieszczonych wypukłych kwiatowych rozetek z zagłębionymi okrągłymi środkami. W górnej części widoczny fragment palnika z pokrętłem.

Wnętrze Sypialni Hrabiego Adama, stan współczesny

Fotografia współczesna, kolorowa przedstawiająca wnętrze Sypialni Adama w pałacu kozłowieckim. W rozświetlonym słonecznymi promieniami wnętrzu udekorowanym stylowymi meblami, kominkiem i tkaninami w miodowym odcieniu, na stole ustawiona lampa naftowa oraz taca ze srebrną zastawą.

Lampa naftowa stołowa, salonowa z majolikowym zbiornikiem podtrzymywanym przez pełnoplastyczną figurę Trytona, Niemcy (?), Austria (?), koniec XIX wieku; mosiądz, majolika, odlew, cyzelowanie, farby naszkliwne, nr inw. MPK/ZM/1402

Fotografia kolorowa przedstawiająca lampę naftową z końca XIX wieku, z majolikowym malowanym korpusem podtrzymywanym przez mosiężnego Trytona oraz z kulistym szklanym kloszem. Podstawa utworzona z połączonych ornamentów, z czterema nóżkami. Postać boga morskiego Trytona (górna część ciała człowieka, dolna w kształcie ryby) przedstawiona jest z głową odchyloną do tyłu i skręconą w bok; pokryty łuskami rybi ogon zakończony jest rozdwojoną płetwą. Rękoma uniesionymi do góry podtrzymuje zbiornik lampy. Czasza półowoidalna, jasnozielonej barwy, z malowaną częściowo wypukłą dekoracją: gałązki japońskiej wiśni (sakura), gałązki zbliżone wyglądem do krzewów różanych, ulistnione łodygi z kwiatami przypominającymi lilie, delikatnie zarysowane cienkie trawki. Po obu stronach na gałązkach półplastyczne biało-niebieskie ptaszki, wraz z elementami roślinnymi obwiedzione złotymi konturami. Czasza ujęta obręczą utworzoną z ornamentów. Klosz kulisty, w górnej części szkło zmatowione, w dolnej przezroczyste z wytrawioną dekoracją w polach zamkniętych łukami.

Fragment dekoracji lampy naftowej stołowej, salonowej z majolikowym zbiornikiem podtrzymywanym przez pełnoplastyczną figurę Trytona, Niemcy (?), Austria (?), koniec XIX wieku; mosiądz, majolika, odlew, cyzelowanie, farby naszkliwne, nr inw. MPK/ZM/1402

Fotografia kolorowa przedstawiająca fragment malarskiej dekoracji korpusu lampy naftowej. W centralnym miejscu widoczny jest półplastyczny biało-niebieski ptak siedzący na gałązce, poniżej różowy kwiat chryzantemy, powyżej fragment mosiężnej dekoracji. Tło w kolorze jasnozielonym.

Pinezka pokrętła palnika pierścieniowego typu Matador: Niemcy, Berlin, firma Ehrich & Graetz; mosiądz; na tarczy pokrętła, grzybku oraz opasce palnika firmowe znaki graficzne; fragment lampy nr inw. MPK/ZM/1402

Fotografia kolorowa przedstawiająca zbliżenie pokrętła palnika lampy naftowej. Na grzybku, na ciemnym tle wyryte złotymi literami:"20''' MATADOR"

Fragment wnętrza Biblioteki w pałacu Zamoyskich w Kozłówce, stan obecny

Fotografia kolorowa przedstawiająca fragment wnętrza biblioteki. Na stole nakrytym zieloną, aksamitną tkaniną ustawiona jest lampa naftowa z figurą trytona podtrzymującego zbiornik lampy. Klosz lampy okrągły. Po prawej stronie leżą trzy różowe róże i złocony zestaw do pisania. W tle widoczna wypełniona książkami szafa biblioteczna i niebieski globus przedstawiający mapę nieba.

Lampa naftowa stołowa, salonowa z dekoracją malarską, Anglia, wytwórnia George’a Jonesa, dekoracja malarska Brickman, ok. 1872 roku, mosiądz, odlew, cyzelowanie, złocenie, porcelana, farby naszkliwne, szkło bezbarwne, szkło mleczne, nr. inw. MPK/CS/2052

Fotografia kolorowa przedstawiająca XIX-wieczną lampę naftową stołową, salonową z dekoracją malarską przedstawiającą leśny pejzaż z postacią młodej kobiety w strumyku. Podstawa lampy wykonana jest z mosiądzu i ozdobiona wieńcem laurowym. Korpus w kształcie zbliżonym do cylindrycznego, na węższej, kobaltowej i złoconej stopie na dole i u góry, ze złoconym półwałkiem dekorowanym drobnym ornamentem. Na korpusie namalowany leśny pejzaż ze strumykiem i niskim wodospadem oraz młodą kobietą w pomarańczowo-żółtej szacie, wchodzącą do wody. Zbiornik mosiężny, zdobiony perełkowaniem, pierścieniem z liści laurowych i rozetowo ułożonymi wokół palnika płatkami. Klosz ze szkła mlecznego, kopulasty, z falistą kryzą.

Korpus lampy z leśnym pejzażem: Anglia, wytwórnia George’a Jonesa, dekoracja malarska Brickman, ok. 1872 roku; porcelana, farby naszkliwne; na dole korpusu napis Brickman, a na spodzie owalna, ceramiczna, błękitna plakietka z monogramem GJ, nr. inw. MPK/CS/2052

Fotografia kolorowa przedstawiająca korpus lampy naftowej, w kształcie zbliżonym do cylindrycznego, na węższej, kobaltowej i złoconej stopie, na dole i u góry ze złoconym półwałkiem dekorowanym drobnym ornamentem. Na korpusie namalowany leśny pejzaż ze strumykiem i niskim wodospadem oraz młodą kobietą w pomarańczowo-żółtej szacie, wchodzącą do wody.

Fragment dekoracji korpusu lampy naftowej z leśnym pejzażem, Anglia, dekoracja malarska Brickman, ok. 1872 roku; porcelana, farby naszkliwne; na dole korpusu napis Brickman, nr. inw. MPK/CS/2052

Fotografia kolorowa ukazująca fragment dekoracji malarskiej korpusu lampy naftowej. Przedstawiona jest postać kobieca w ujęciu do ramion, z pomarańczowo-żółtym szalem. Głowa kobiety zwrócona w prawą stronę, jej gęste włosy upięte są w luźny kok. W tle fragmenty leśnego pejzażu.

Sygnatura autora dekoracji malarskiej korpusu lampy naftowej z leśnym pejzażem, Anglia, wytwórnia George’a Jonesa, dekoracja malarska Brickman, ok. 1872 roku; porcelana, farby naszkliwne; nr. inw. MPK/CS/2052

Fotografia kolorowa przedstawiająca na brunatnym tle ledwo wyraźny podpis odręcznym pismem, w kolorze złotym. Poniżej fragment złoconej dekoracji lampy.

Wnętrze Salonu Czerwonego w pałacu kozłowieckim, stan obecny

Fotografia kolorowa przedstawiająca wnętrze Salonu Czerwonego z bogatą dekoracją w postaci złoconych ram luster, obrazów na ścianach, rzeźb z białego marmuru, porcelanowych waz i kandelabrów oraz stylowych mebli. Na pierwszym planie ustawiona na czerwonej aksamitnej tkaninie lampa naftowa z korpusem udekorowanym malarską dekoracją oraz mlecznobiałym kloszem.

Lampa naftowa, stołowa dekorowana potrójnie powtórzoną sceną klapsa, Francja (?), XIX wiek; mosiądz, wytłaczanie, kucie, odlew, szkło lodowe, barwione, cylinder: Polska, Piotrków Trybunalski, Huta Szkła „Hortensja”; szkło bezbarwne; nr. inw. MPK/ZM/1415

Fotografia kolorowa przedstawiająca XIX-wieczną mosiężną lampę naftową, o cylindrycznym korpusie, z półplastyczną dekoracją figuralną i ornamentalną. Na wysokiej okrągłej podstawie, w regularnie powtórzonych czterech medalionach w roślinnej oprawie, reliefowe frontalnie ukazane putta grające na instrumentach. Wokół nieco węższego korpusu trzykrotnie powielona scena rodzajowa (wymierzania kary cielesnej lub zabawy w salonowca). W kwaterach ujętych bordiurą z kwiatów i ornamentów na tle oddalonej wyniesionej architektury, siedząca postać kobieca. Na jej kolanach spoczywa głowa chłopca lub mężczyzny pochylonego przy niej. Dwaj inni stojący z tyłu, jeden z uniesioną ręką, ubrani w surduty z wywiązanymi koszulami. Pomiędzy tymi głównymi częściami oraz przy palniku spadziste pasy dekoracji wypełnione wicią roślinną, z perełkowaniem przy brzegu. Klosz lampy jest kulisty, pękaty, tulipanowy, z falistą kryzą.

Korpus dekorowany potrójnie powtórzoną sceną rodzajową, ukazującą wymierzanie kary cielesnej albo grę salonową z klapsem, Francja (?), XIX wiek; mosiądz, wytłaczanie, kucie, odlew; nr. inw. MPK/ZM/1415

Fotografia kolorowa przedstawiająca w przybliżeniu dekorację korpusu lampy naftowej ze sceną klapsa. W kwaterach ujętych bordiurą z kwiatów i ornamentów (woluty, motywy roccaille'owe i grzebienie), na tle oddalonej wyniesionej architektury, siedząca postać kobieca, pochylony głęboko przy niej młodzieniec. Dwaj inni stojący z tyłu, jeden z uniesioną ręką, ubrani w surduty z wywiązanymi koszulami.

Fragment wnętrza Salonu Małego, stan obecny

Fotografia kolorowa przedstawiająca fragment wnętrza Salonu Małego w pałacu kozłowieckim. Na blacie instrumentu ustawiona jest lampa naftowa o mosiężnym korpusie i szklanym, kwiatowym kloszu. Po lewej stronie widoczna perforowana papierowa taśma z zapisem muzycznym, w tle przeszklona witryna wypełniona przedmiotami, na ścianie oprawione w ramy obrazy i fragment drzwi.