Autor: Magdalena Pilsak

Jasne jak słońce! O latarniach i lampach wiszących w kozłowieckim pałacu

23 czerwca 2022

Gabinet Konstantego Zamoyskiego, około 1900 roku; fotografia archiwalna; nr inw. MPK/F/1898

Czarno-biała fotografia archiwalna przedstawiająca wnętrze Gabinetu hrabiego Konstantego Zamoyskiego około 1900 roku. Na pierwszym planie widoczny fragment biurka, na nim przybory do pisania i oprawione w stylowe ramki wizerunki matki i żony hrabiego. W głębi za biurkiem stylowe meble, po prawej stronie bogato zdobiona okazała komoda. Na niej białe marmurowe popiersie i dwie wazy. Obok widoczne otwarte drzwi prowadzące do kolejnego pomieszczenia. Na ścianach gęsto zawieszone różnej wielkości obrazy oprawione w dekoracyjne ramy. Z sufitu zwisa lampa naftowo-świecznikowa na dekoracyjnych łańcuchach.

Światło słonecznego dnia niewątpliwie jest źródłem radości i przyjemności. Ale gdy zapada zmrok, równie przyjemne jest rozproszone światło lampy, nadające wnętrzu przytulności i ciepła...

Historia oświetlania wnętrz sztucznym światłem zaczyna się już w średniowieczu, kiedy to przy pomocy świec rozpraszano mrok świątyń. Z czasem ten sposób zastosowano również we wnętrzach mieszkalnych. Świece były stopniowo zastępowane przez lampy naftowe, które przybierały różne kształty i dekoracje. Podobnie było z abażurami, niekiedy bardzo bogato zdobionymi.

W rezydencji kozłowieckiej aż do lat powojennych nie było oświetlenia elektrycznego. Konstanty Zamoyski, I ordynat kozłowiecki, przebudowując, modernizując i doposażając pałac na przełomie XIX i XX wieku, zamawiał godne królewskich pałaców lampy i latarnie. W tym odcinku naszej opowieści o lampach kozłowieckich pojawią się wiszące lampy naftowe w kształcie latarni.

Mroczną sień pałacową rozświetla – obecnie zelektryfikowana – latarnia stanowiąca dziewiętnastowieczną kopię latarni z Westybulu Marmurowego pałacu w Wersalu. Lampa ma kształt zgeometryzowanej odwróconej gruszki, w formie dwunastokąta foremnego. W jej szkielet, ramki wykonane z brązu, wprawione zostały grube sfazowane szybki w typie Versaille. W górnej części zwieńczona jest pełnoplastyczną ośmiolistną koroną królewską. Niestety, nie zachował się oryginalny wkład oświetleniowy, ale zakładamy, że mogła być oświetlana naftą.

Z sieni pałacowej przechodzimy na reprezentacyjną klatkę schodową. Na piętrze, w jej centrum, pod dekorowanym sztukateriami sufitem, znajduje się latarnia stanowiąca przykład wysokiego kunsztu. Wykonana w końcu XIX wieku, zapewne w jednej z paryskich pracowni, jest kopią latarni z 1784 roku, z królewskiego pałacu Compiègne we Francji. Lampa zawieszona jest na masywnym łańcuchu. Szkielet konstrukcji z cyzelowanego brązu tworzą cztery pionowe listwy połączone obręczami dołem i górą. Między listwami zamocowane są szklane, profilowane tafle. W spodniej części konstrukcji znajduje się krzyżak z podwieszoną sterczyną podtrzymujący kielichowaty zbiornik na naftę, udekorowany wałkiem z motywem wieńca wawrzynowego. W górnej części, w miejscu połączenia finezyjnie giętych ramion, umieszczona została kopułka udekorowana lambrekinem. Latarnia ma dekorację neoklasycystyczną. Pojawiają się w niej: hermy dziecięce, wazy z kiściami winogron, winna latorośl, laska opleciona liśćmi akantu, astragal i jajownik. Przy hermach znajdziemy zdobienia ażurowe i wzdłuż listew perełkowanie. Palnik lampy, pierścieniowy, „słoneczny” wykonany został w fabryce lamp Bracia Brünner, Hugo Schneider i R. Ditmar – Towarzystwo Akcyjne Fabryki Lamp. Klosz lampy w kształcie kwiatowym został dobrany współcześnie. Nie zachował się oryginalny kominek, a latarnia obecnie jest zelektryfikowana.

Ostatnia z latarni znajduje się poza przestrzenią ekspozycji stałej, w jednym z administracyjnych korytarzy. Wykonana została w XIX wieku we Francji. Sześcioboczny szkielet lampy tworzą odlewy mosiężne w postaci prostokątnych ramek zwieńczonych ażurowymi dekoracjami, połączonych za pomocą esowato wygiętych prętów. Ramki są przeszklone matowym szkłem oraz dekorowane medalionami, w których umieszczone zostały rozety i podwieszone girlandy. W jednym z medalionów widoczny jest monogram wiązany „CZ”. Obecnie latarnia jest zelektryfikowana.

Na początku XX wieku elektryczność stanowiła dużą konkurencję dla lamp naftowych, które musiały być mocno uproszczone w konstrukcji i formie. Klosze wybierano proste, najczęściej z mlecznego szkła, a palniki pozbawiano ozdób. Przykładem mniej dekoracyjnej – choć nie mniej atrakcyjnej –jest lampa zakupiona przez Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, obecnie znajdująca się w magazynie. Jej konstrukcja wpisana jest w obręcz (dziś kryje się tam przewód elektryczny) połączoną z poziomym pierścieniem, który obejmuje kulisty zbiornik na naftę z palnikiem. Wykonany z mlecznego szkła klosz lampy ma kształt kopulasty.

Jednym z najbardziej rozpoznawalnych kozłowieckich eksponatów jest potrójna lampa wisząca nad stołem bilardowym w bibliotece. Ale o niej opowiemy później...

Podpisy do fotografii:

1. Gabinet Konstantego Zamoyskiego, około 1900 roku; fotografia archiwalna; nr inw. MPK/F/1898
2. Konstanty i Aniela Zamoyscy w towarzystwie siostrzenic i nieznanej damy w północnej sypialni pałacu kozłowieckiego; fotografia archiwalna; nr inw. MPK/F/38
3. Westybul Marmurowy w Wersalu, stan obecny; autor: Zairon, CC BY-SA 4.0 , via Wikimedia Commons, źródło: File: Versailles Château de Versailles Appartements d'Hiver 01.jpg - Wikimedia Commons, dostęp 18.05.2022
4. Latarnia z sieni pałacowej, Paryż, XIX/XX w.; nr inw. MPK/ZM/122
5. Latarnia z sieni pałacowej, detal z głową lwa
6. Latarnia z sieni pałacowej, fasetowana, kryształowa szybka
7. Latarnia z sieni pałacowej, detal z pełnoplastyczną koroną
8. Klatka schodowa pałacu kozłowieckiego, po 1900 roku; fotografia archiwalna; nr inw. MPK/F/1881
9. Latarnia z reprezentacyjnej klatki schodowej, Paryż (?), koniec XIX wieku; nr inw. MPK/ZM/140
10. Latarnia z reprezentacyjnej klatki schodowej, fragment
11. Latarnia z reprezentacyjnej klatki schodowej, fragment ramy szkieletu
12. Latarnia z reprezentacyjnej klatki schodowej, fragment palnika z pokrętłem z sygnaturą: AT / BRUNNER-SCHNEIDER-DITMAR, Warszawa, XIX/XX w.
13. Latarnia z korytarza administracyjnego, Francja, XIX/XX w.; nr inw. MPK/ZM/409
14. Latarnia z korytarza administracyjnego, fragment
15. Lampa naftowa z magazynu rzemiosła artystycznego, Anglia, 1.poł. XX w., nr inw. MPK/ZM/1404

Gabinet Konstantego Zamoyskiego, około 1900 roku; fotografia archiwalna; nr inw. MPK/F/1898

Konstanty i Aniela Zamoyscy w towarzystwie siostrzenic i nieznanej damy w północnej sypialni pałacu kozłowieckiego; fotografia archiwalna; nr inw. MPK/F/38

Fotografia archiwalna w sepii przedstawiająca pięć osób, Konstantego i Anielę Zamoyskich w towarzystwie siostrzenic i nieznanej damy w północnej sypialni pałacu kozłowieckiego. Pomieszczenie udekorowane różnej wielkości obrazami, oprawionymi w złocone i bogato zdobione ramy. Mężczyzna w garniturze stoi zwrócony w stronę młodej kobiety w jasnej sukni z ciemnymi, wysoko upiętymi włosami, siedzącej na szezlongu. Obok niej siedzi druga kobieta, starsza, w czarnej sukni. Przy niej siedząca na dywanie druga młoda kobieta w jasnej sukni. Po lewej stronie mężczyzny siedzi uśmiechnięta kobieta w średnim wieku w ciemnej sukni z kołnierzem. Na jej kolanach widoczny jest dokument. W lewym górnym rogu świecznikowo-naftowa lampa wisząca.

Westybul Marmurowy w Wersalu, stan obecny; autor: Zairon, CC BY-SA 4.0 <https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0>, via Wikimedia Commons, źródło: File: Versailles Château de Versailles Appartements d'Hiver 01.jpg - Wikimedia Commons, dostęp 18.05.2022

Fotografia kolorowa, współczesna, przedstawiająca wnętrze Westybulu Marmurowego w pałacu w Wersalu. Jasne pomieszczenie z czterema marmurowymi kolumnami w odcieniach brązu i wysokimi przejściami. W głębi, pośrodku widoczne zakończone półkoliście okno podzielone listwami. Przy suficie złocona latarnia w kształcie odwróconej gruszki z przeszkleniem w postaci kwadratowych szybek.

Latarnia z sieni pałacowej, Paryż, XIX/XX w.; nr inw. MPK/ZM/122

Fotografia latarni z sieni pałacu w Kozłówce, wykonana w Paryżu na przełomie XIX i XX wieku. Na białym tle złocona latarnia w formie odwróconej gruszki. Górna część udekorowana pełnoplastyczną koroną królewską. W ramkach z brązu grube szybki z fasetowanego kryształowego szkła.

Latarnia z sieni pałacowej, detal z głową lwa

Fragment latarni z sieni pałacu w Kozłówce. Dekoracja w postaci pyska lwa z grzywą, nad nim przestrzenny ornament w postaci zwiniętego do dołu liścia akantu, po bokach łba lwa umieszczone pionowo dwa półplastyczne liście akantu. Nad dekoracją fragment gzymsu w szkielecie latarni.

Latarnia z sieni pałacowej, fasetowana, kryształowa szybka

gment latarni z sieni pałacu w Kozłówce. Zbliżenie na jedną z ramek szkieletu konstrukcji, w kwadratowej ramce z metalu umieszczona jest gruba kryształowa szybka. Wzdłuż każdego z boków kwadratowej szybki prosty szeroko liniowy szlif. W miejscu skrzyżowania ramek ornament w postaci maszkaronu.

Latarnia z sieni pałacowej, detal z pełnoplastyczną koroną

Fragment latarni z sieni pałacu w Kozłówce. Zbliżenie na dekorację w postaci pełnoplastycznej korony. Widoczna jest obręcz z ornamentem i pięć esowato wygiętych do góry ramion, łączących się w jednym punkcie. Przy łączeniu ramion z obręczą lilie burbońskie, pomiędzy nimi z obręczy wychodzą niewielkie owalnie zakończone pałki. W dole obręczy ornament w postaci pojedynczej muszli.

Klatka schodowa pałacu kozłowieckiego, po 1900 roku; fotografia archiwalna; nr inw. MPK/F/1881

Archiwalne zdjęcie w sepii, ukazujące piętro reprezentacyjnej klatki schodowej pałacu w Kozłówce, około 1900 roku. Wzdłuż posadzki zamocowana jest balustrada dekorowana liśćmi akantu i pośrodku herbem rodziny Zamoyskich, Jelita, przedstawiającym trzy skrzyżowane kopie, zwieńczonym dziewięciopałkową koroną hrabiowską. Poręcz wyłożona materiałem. Nad balustradą widoczna duża wisząca latarnia o metalowej konstrukcji i kryształowych taflach. Wewnątrz jasny szklany klosz. W tle na ścianach obrazy oprawione w dekorowane, złocone ramy.

Latarnia z reprezentacyjnej klatki schodowej, Paryż (?), koniec XIX wieku; nr inw. MPK/ZM/140

Fotografia kolorowa, współczesna, przedstawiająca fragment reprezentacyjnej klatki schodowej pałacu w Kozłówce. Na pierwszym planie latarnia wykonana prawdopodobnie w Paryżu pod koniec XIX wieku. Złocona, duża, cylindryczna, o szkielecie z czterech pionowych listew połączonych górą i dołem łukami wklęsło-wypukłymi. Od spodu krzyżak z podwieszoną sterczyną podtrzymujący kielichowaty pojemnik na lampę naftową. Zawieszenie z czterech wygiętych połączonych łuków, zbiegających się u góry pod kopułką ze zwisającym lambrekinem. Motywy dekoracyjne na ramach to hermy dziecięce, wazy z kiściami winogron, winna latorośl, laska opleciona liśćmi akantu. Pod lampą bogato zdobiona balustrada żeliwna, poręcz wyłożona czerwonym materiałem. W tle lampa o fajansowym korpusie malowanym w kwiaty, czerwonym jedwabnym abażurze ze złoconą pasmanterią, powyżej złocone bogato dekorowane karnisze z lambrekinami i sufit ozdobiony sztukaterią. Po prawej stronie wysokie drzwi.

Latarnia z reprezentacyjnej klatki schodowej, fragment

Fotografia współczesna przedstawiająca zbliżenie na latarnię z reprezentacyjnej klatki schodowej. Od spodu krzyżak z podwieszoną sterczyną podtrzymujący kielichowaty pojemnik na lampę naftową. Na ramach motywy dekoracyjne: hermy dziecięce, wazy z kiściami winogron, winna latorośl, laska opleciona liśćmi akantu. W tle ściana z fragmentem obrazu przedstawiającego scenę Zwiastowania, widoczna postać z aureolą.

Latarnia z reprezentacyjnej klatki schodowej, fragment ramy szkieletu

Fotografia współczesna przedstawiająca zbliżenie na latarnię z reprezentacyjnej klatki schodowej, fragment ramki latarni. Pionowy element szkieletu zdobiony jest po bokach perełkowaniem. Z przodu rozszerzający się ku górze prostopadłościenny postument z ażurowym zdobieniem w postaci liści, kwiatów i owoców winorośli. Podstawę obejmuje kielich z podłużnych liści akantu.

Latarnia z reprezentacyjnej klatki schodowej, fragment palnika z pokrętłem z sygnaturą: AT / BRUNNER-SCHNEIDER-DITMAR, Warszawa, XIX/XX w.

Fotografia współczesna przedstawiająca zbliżenie na latarnię z reprezentacyjnej klatki schodowej, fragment metalowego palnika z pokrętłem. Na ciemnym tle wyryty koliście napis: BRUNNER-SCHNEIDER-DITMAR, centralnie inicjał AT.

Latarnia z korytarza administracyjnego, Francja, XIX/XX w.; nr inw. MPK/ZM/409

Fotografia współczesna przedstawiająca latarnię z korytarza administracyjnego Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, wykonaną we Francji na przełomie XIX i XX wieku. Latarnia ma sześcioboczną formę utworzoną z prostokątnych ramek zwieńczonych ażurowymi przeźroczami i ornamentami. Połączona esowato wygiętymi prętami z wieloczłonowym trzonem. Ramki przeszklone matowym szkłem, zdobionym w trawione wzory.

Latarnia z korytarza administracyjnego, fragment

Fotografia współczesna przedstawiająca zbliżenie na latarnię z korytarza administracyjnego muzeum. Widoczna jedna z metalowych, złoconych ramek konstrukcji latarni z przeszkleniem matowym szkłem. Dekoracja trawiona w postaci kolistych medalionów wypełnionych rozetami z podwieszonymi kwiatowymi girlandami. Ramka zwieńczona ażurowym przeźroczem.

Lampa naftowa z magazynu rzemiosła artystycznego, Anglia, 1.poł. XX w., nr inw. MPK/ZM/1404

Fotografia współczesna przedstawiająca lampę naftową z muzealnego magazynu rzemiosła artystycznego, wykonaną w Anglii, w pierwszej połowie XX wieku. Na białym tle lampa wpisana w metalową obręcz, połączoną u dołu z poziomym pierścieniem, ujmującym kulisty zbiornik z palnikiem. Nad nim kopulasty mleczny klosz.